Kiedy spadkobiercy dysponują już postanowieniem sądu o stwierdzeniu nabycia spadku lub też aktem poświadczenia dziedziczenia sporządzonym w kancelarii notarialnej, przychodzi pora, aby rozważyć przeprowadzenie działu spadku. Dział spadku może zostać przeprowadzony w formie umownej lub też w postępowaniu sądowym. Jeśli w skład spadku wchodzi nieruchomość (a więc dom, mieszkanie czy też spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu) niezbędne jest zachowanie formy aktu notarialnego. Umowny dział spadku możliwy jest jednak tylko w sytuacji, gdy spadkobiercy są zgodni co do sposobu podziału majątku pozostawionego przez spadkodawcę.
Jeśli spadkobiercy nie są w stanie dojść do porozumienia, zostaje tylko droga sądowa. Aby sąd rozpoznał sprawę i wydał orzeczenie, najpierw jeden ze spadkobierców musi wystąpić do sądu z wnioskiem o dział spadku. W takiej sytuacji pozostali spadkobiercy nazywani są uczestnikami postępowania. Sprawy o dział spadku rozpatrują w pierwszej instancji sądy rejonowe – niezależnie od tego, ile wynosi wartość majątku pozostawionego przez spadkodawcę. Sprawy takie zazwyczaj należą do skomplikowanych.
Przeprowadzenie działu jest możliwe dopiero po stwierdzeniu nabycia spadku lub sporządzeniu aktu poświadczenia dziedziczenia. Jeżeli stwierdzenie nabycia spadku jeszcze nie nastąpiło i nie został sporządzony zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia, postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku wydaje sąd w toku postępowania działowego. We wniosku o dział spadku wnioskodawca musi wskazać co wchodzi w skład spadku (np. mieszkanie, samochód, pieniądze zgromadzone na rachunku bankowym…) oraz wskazać proponowany przez siebie sposób dokonania podziału wymienionych składników.
Sprawy o dział spadku rozpatrywane są w tzw. postępowaniu nieprocesowym. Stąd też sporą rolę (większą niż w sprawach rozpoznawanych w trybie procesowym) ma do odegrania sąd. Właśnie skład i wartość spadku ulegającego podziałowi ustala sąd (oczywiście w oparciu o zgromadzony materiał dowodowy).
Pozostali spadkobiercy mogą mieć zupełnie inną wizję co do sposobu podziału, niż ta, którą wskazał wnioskodawca. Dlatego też sprawy spadkowe często trwają wiele miesięcy – a czasem nawet całe lata. Najczęściej przyczyną największego sporu między spadkobiercami jest pozostawiona przez spadkodawcę nieruchomość. Często zdarza się, iż każdy ze spadkobierców jest zainteresowany „przejęciem” dla siebie całej nieruchomości, albo też przeciwnie – żaden ze spadkobierców nie jest nią zainteresowany. Zdarza się też, iż żaden ze spadkobierców nie jest w stanie spłacić pozostałych. Jeśli w skład spadku wchodzi nieruchomość, strony często mają różne zdanie na temat jej wartości, a rozbieżności te są czasem naprawdę duże (sięgające nawet kilkudziesięciu tysięcy złotych). W takiej sytuacji w kwestii wartości nieruchomości musi zazwyczaj wypowiedzieć się biegły sądowy. Sporządzenie przez biegłego sądowego takiej opinii to jednak dodatkowy koszt dla stron postępowania.
W sytuacji, gdy strony doszły do porozumienia i są w stanie przedstawić sądowi zgodne stanowisko co do sposobu podziału majątku, sąd co do zasady przychyla się do tego stanowiska. Poza tym, nawet jeśli postępowanie spadkowe trwa już od dłuższego czasu, a stronom uda się dojść do porozumienia, możliwe będzie zawarcie ugody przed sądem.
Jeśli strony nie są w stanie w żaden sposób dojść do porozumienia, sąd rozstrzygnie, w jaki sposób będzie podzielony majątek pozostawiony przez spadkodawcę. W razie potrzeby sąd zasądzi odpowiednie spłaty lub dopłaty w formie pieniężnej na rzecz tych uczestników postępowania, którzy otrzymają składniki majątkowe o mniejszej wartości. Przed przeprowadzeniem działu spadku spadkobiercy pozostają współwłaścicielami majątku, który pozostawił spadkodawca. Sytuacja taka często jednak szybko staje się niekomfortowa dla wszystkich bądź przynajmniej niektórych współwłaścicieli. Jest tak choćby dlatego, iż np. zgodę na sprzedaż wspólnej nieruchomości muszą wyrazić wszyscy współwłaściciele. Problematyczne pozostaje także często korzystanie ze wspólnej nieruchomości oraz ponoszenie kosztów związanych z jej utrzymaniem (a te bywają niestety niemałe).
Aby uniknąć takich problemów, należy przeprowadzić dział spadku. Formułując taki wniosek do sądu trzeba zdawać sobie sprawę, jakie sposoby podziału wspólnego majątku są możliwe zgodnie z przepisami prawa cywilnego.
Przede wszystkim wchodzi tu w grę podział fizyczny.
Jeśli więc np. w skład spadku wchodzi nieruchomość, która może być podzielona na kilka odrębnych nieruchomości, sąd prawdopodobnie będzie dążył do takiego rozwiązania. Wtedy każdy ze współwłaścicieli otrzyma na wyłączną własność jedną z „nowych” nieruchomości powstałych po podziale pierwotnej nieruchomości. Oczywiście w sytuacji, gdy nieruchomości te będą mieć różną wartość, sąd w razie takiej potrzeby zasądzi wyrównanie tych różnic w formie pieniężnej (przy dokonywaniu takiego podziału i zasądzaniu dopłat, sąd będzie mieć na względzie, jakie udziały w spadku przysługują poszczególnym spadkobiercom; udziały te nie zawsze będą równe). Jednak taki wariant możliwy jest tylko w określonych sytuacjach - trudno wyobrazić sobie takie rozwiązanie w przypadku np. trzypokojowego mieszkania. W takiej sytuacji sąd prawdopodobnie przyzna mieszkanie jednemu ze współwłaścicieli, zasądzając od niego odpowiednie spłaty na rzecz pozostałych. Czasami jednak strony nie mogą w żaden sposób dojść do porozumienia, a każdy ze spadkobierców ma zupełnie inny pomysł, jak podzielić się majątkiem.
W takiej sytuacji, jeśli strony w dalszym ciągu nie będą w stanie się porozumieć, być może sąd będzie zmuszony do wprowadzenia w życie najmniej korzystnego rozwiązania czyli sprzedaży np. właśnie takiej nieruchomości przez komornika sądowego. Rozwiązanie takie jest jednak dla stron niekorzystne, gdyż uzyskana ze sprzedaży w takim trybie cena nie będzie odpowiadać rynkowej wartości nieruchomości.
Wniosek o dział spadku podlega opłacie - może ona zostać dokonana w znakach opłaty sądowej lub też na rachunek bankowy sądu. Opłata ta, w odróżnieniu od wielu innych spraw cywilnych, nie zależy od wartości majątku, który będzie dzielony pomiędzy spadkobierców. Sąd rejonowy orzeka w sprawach o dział spadku w I Instancji. Od postanowienia sądu rejonowego w sprawie o dział spadku przysługuje apelacja. Aby wnieść apelację (którą rozpatrzy sąd drugiej instancji) należy najpierw – po wydaniu postanowienia przez sąd I instancji – złożyć w ciągu 7 dni od ogłoszenia postanowienia wniosek o pisemne uzasadnienie tego postanowienia. Następnie – strona niezadowolona z orzeczenia sądu I instancji - może w ciągu 14 dni od daty otrzymania orzeczenia sądu wraz z pisemnym uzasadnieniem, zaskarżyć to orzeczenie składając apelację.
Dział spadku przeprowadzić można nawet po wielu latach od śmierci spadkodawcy. Przepisy kodeksu nie zakreślają żadnego limitu czasowego do wystąpienia z takim wnioskiem. Nie warto jednak czekać tak długo. Zbyt długie oczekiwanie może bowiem bardzo utrudnić postępowanie dowodowe.
