"Znajduje ona wyraz w wielu instytucjach uregulowanych w księdze czwartej kodeksu cywilnego, w tym też i w instytucji zachowku (art. 991-1011 k.c.) zapewniającej osobom wskazanym w ustawie określoną korzyść ze spadku nawet wbrew woli zmarłego. W systemie prawa polskiego instytucja zachowku została ukształtowana jako wierzytelność, tj. roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej (A. Szpunar, Uwagi o pojęciu prawa dziedziczenia, op. cit., s. 13). Spadkobierca uprawniony do zachowku jest wierzycielem spadkobiercy. Wierzytelność z tytułu zachowku jest dziedziczna (art. 1011 k.c.) i zbywalna, może być przeniesiona w drodze przelewu na inną osobę (uchw. SN z dnia 13 lutego 1975 r., III CZP 91/74, OSN 1976, nr 1, poz. 6)." *
Zachowek przysługuje określonym ustawowo osobom, które mimo zaliczenia ich do kręgu tzw. spadkobierców ustawowych, zostały wyłączone z dziedziczenia (w całości lub w części) np. przez sporządzony przez spadkodawcę (zmarłego) testament.
Wysokość zachowku ustalana jest w odniesieniu do wartości masy spadkowej. Obliczając zachowek, należy w pierwszej kolejności ustalić, jaki udział przypadałby danej osobie, gdyby spadkodawca nie pozostawił testamentu, a następnie biorąc pod uwagę wiek uprawnionego do zachowku oraz jego zdolnoć do pracy, należy określić wysokość należnego mu roszczenia. Co do zasady bowiem zachowek wynosi połowę tego, co dana osoba otrzymałaby, gdyby dziedziczyła ustawowo. W przypadku zaś osób trwale niezdolnych do pracy oraz osób małoletnich zachowek wynosi 2/3 tego, co otrzymaliby przy dziedziczeniu ustawowym.
Obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek należy do długów spadkowych (art. 922 § 3 k.c.). Do odpowiedzialności spadkobierców za zachowek mają zastosowanie przepisy art. 1030-1034 k.c. oraz art. 999 k.c..
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu (windykacyjnego lub zwykłego), przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (art. 991 § 2 k.c.). Należy jednak podkreślić, że jeżeli uprawniony do zachowku został powołany do dziedziczenia (z ustawy lub testamentu) albo został uczyniony na jego rzecz zapis, to nie może on odrzucić spadku (lub zapisu) i domagać się wypłaty zachowku w pieniądzach (A. Szpunar, Uwagi o prawie do zachowku, op. cit., s. 13). Nadto, wybrany przez spadkodawcę sposób zaspokojenia zachowku wiąże uprawnionego, co oznacza, że nie może on odrzucić przypadającej mu części spadku lub zapisu i w zamian tego realizować wierzytelność pieniężną (J. Pietrzykowski (w:) Komentarz, 1972, t. III, s. 1908). Tę samą zasadę należy stosować w przypadku uczynienia na rzecz uprawnionego do zachowku zapisu windykacyjnego. Odrzucenie tego zapisu wyłącza możliwoć dochodzenia zachowku.
Od października 2011 r. roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku. Do roszczeń, o których mowa w art. 1007 ustawy Kodeks cywilny. powstałych przed dniem wejścia w życie w/w nowelizacji i w tym dniu jeszcze nie przedawnionych, stosuje się przepisy tego artykułu w nowym brzmieniu.
* A. Kidyba "Prawo cywilne. Komentarz"
