Prawa i obowiązki pokrzywdzonego

Nie jestem prawnikiem ani adwokatem, ale postaram się Państwu przybliżyć zagadnienia dotyczące praw i obowiązków pokrzywdzonego.
Najważniejszym prawem pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym jest prawo bycia stroną procesową postępowania.
Postępowanie przygotowawcze jest jedyną fazą postępowania karnego, w której pokrzywdzony ma prawa strony nawet mimo braku swojej aktywności w sprawie. Wynika z tego, że osoba ujawniona jako pokrzywdzony w danej sprawie,  podlega wszelkim obowiązkom wynikającym z ustawy karnej procesowej oraz ma wszelkie prawa przysługujące stronie z mocy ustawy.
Wśród praw, które z tego tytułu pokrzywdzonemu przysługują, wymienić należy następujące:
a)    ma inicjatywę dowodową,
b)    może ustanowić pełnomocnika,
c)    może brać udział w czynnościach,
d)    może zadawać pytania osobom przesłuchiwanym – w ramach dopuszczenia go do udziału w tych czynnościach, zgłaszać wnioski
i uwagi do protokołu,
e)    może zaskarżać postanowienia, zarządzenia i inne czynności procesowe,
f)    należy mu doręczać odpisy orzeczeń, od których przysługuje środek odwoławczy
g)    ujawnionego pokrzywdzonego należy powiadomić o skierowaniu aktu oskarżenia,
Niektóre z wyżej wymienionych uprawnień zostaną następnie szerzej omówione.
Zgodnie z art. 315 § 1 k.p.k. „pokrzywdzony i jego pełnomocnik mogą składać wnioski o dokonanie czynności śledztwa”, na tej podstawie pokrzywdzony ma prawo inicjatywy dowodowej w postępowaniu przygotowawczym. Wnioski o dokonanie czynności śledztwa składa się na zasadach ogólnych.
Kodeks postępowania karnego z 1997 roku poszerzył gwarancje udziału stron w czynnościach dowodowych postępowania przygotowawczego. Zgodnie z § 2 art. 315 k.p.k. stronie wnioskującej o dokonanie czynności, oraz jej obrońcy lub pełnomocnikowi przysługuje prawo żądania we wniosku albo odrębnie dopuszczenia do udziału w tej czynności, organ prowadzący postępowanie nie może odmówić stronie tego prawa. Wyjątek dotyczy podejrzanego pozbawionego wolności, jeżeli spowodowałoby to poważne trudności.
Strona ponadto ma prawo sporządzenia odpisu protokołu z tej czynności, na podstawie art. 157 § 3 k.p.k., niezależnie od tego, czy wzięła udział w czynności czy też nie.
Biorąc pod uwagę brzemienie art. 317 § 1 k.p.k. można stwierdzić, iż w czynnościach śledztwa, innych niż wymienione w art. 314, 316 oraz 318 k.p.k., kodeks postępowania karnego z 1997 roku ustanowił zasadę, że strony i ich przedstawicieli procesowych należy, na ich żądanie, dopuścić do udziału w tych czynnościach. Tylko prokurator może postanowieniem odmówić takiemu żądaniu.  Prokurator w takiej sytuacji określa powód takiej odmowy ( jest nim ważny interes śledztwa) - może to nastąpić natomiast tylko w szczególnie uzasadnionych przypadkach.
Udział stron i ich przedstawicieli w czynnościach śledztwa, których nie będzie można powtórzyć na rozprawie (art. 316 § 1 k.p.k.), jest jednym z przejawów zasady kontradyktoryjności w postępowaniu przygotowawczym. Niedopuszczenie do tych czynności może nastąpić, tylko, gdy zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki. W innych przypadkach dopuszczenie do czynności powinno nastąpić z urzędu. O terminie i miejscu czynności zawiadamia się osoby uprawnione do wzięcia w niej udziału. Zawiadomienie tych osób powinno być przekazane w taki sposób i w takim terminie, aby mogły one skorzystać z przysługującego im uprawnienia.
Do czynności niepowtarzalnych, czyli tych, których dotyczy art. 316 k.p.k., należą te czynności, których w przyszłości w ogóle nie będzie można wykonać (za względu na prawdopodobieństwo zniknięcia źródła dowodowego – obawa śmierci świadka), albo których ponowne wykonanie mijałoby się z celem (np. oględziny miejsca zdarzenia).
Czynności niepowtarzalne powinny, w tym przypadku, być rozumiane szeroko, zaliczymy do nich między innymi: okazanie rzeczy lub osoby, oględziny i otwarcie zwłok, wyjęcie zwłok z grobu, przeszukanie pomieszczeń i innych miejsc lub osoby.
Strony postępowania przygotowawczego, w tym również pokrzywdzony, mogą zaskarżać decyzje procesowe na zasadach ogólnych, tak więc, zgodnie z art. 459 w zw. z art. 465 i 466k.p.k., mogą żalić się tylko na postanowienia i zarządzenia zamykające drogę do wydania wyroku oraz co do środka zabezpieczającego lub na takie, na które ustawa przewiduje zażalenie. Jednym z takich przepisów stanowiących istotną gwarancję dla stron postępowania przygotowawczego, w tym dla pokrzywdzonego, jest art. 159 k.p.k. Nadaje on prawo złożenia zażalenia na odmowę udostępnienia akt w całości lub udostępnienie ich tylko częściowe. Gdy natomiast akta udostępniono, ale uniemożliwiono dokonanie z nich odpisów, w grę wchodzi wówczas przepis art. 302 § 2 k.p.k. uprawniający strony do zaskarżania czynności innych niż decyzje procesowe, jeżeli naruszają one ich prawa.
Kolejnym ważnym artykułem pod względem uprawnień pokrzywdzonego
w postępowaniu przygotowawczym jest art. 334 § 2 k.p.k. Nakłada on na oskarżyciela publicznego obowiązek zawiadomienia „oskarżonego i ujawnionego pokrzywdzonego, a także osobę lub instytucję, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie”, o przesłaniu aktu oskarżenia do sądu oraz o treści przepisu art. 335 i 387 k.p.k. Drugie zdanie tego paragrafu nakłada dodatkowy obowiązek pouczenia pokrzywdzonego o uprawnieniach związanych z dochodzeniem roszczeń majątkowych, a w razie potrzeby także o prawie do zgłoszenia oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego.
Wszystkie wyżej wymienione uprawnienia pokrzywdzonego wynikające z bycia stroną w postępowaniu przygotowawczym i są nakierowane na udoskonalenie zasady kontradyktoryjności tego postępowania.
W tym miejscu należy skupić się jeszcze na umówieniu podstawowych obowiązków ciążących na pokrzywdzonym.
Jeżeli chodzi o obowiązki, to w porównaniu z uprawnieniami, są one stosunkowo nieliczne, a w pewnych sytuacjach mają charakter czysto społeczny. Niektóre z nich są obowiązkami powszechnymi, ponieważ dotyczą tak pokrzywdzonego, jak i każdej innej osoby. Takim powszechnym obowiązkiem jest np. złożenie zeznań w charakterze świadka, wydanie dowodów przestępstwa oraz inne. W przypadku niewywiązywania się z prawnego obowiązku, pokrzywdzony może zostać obciążony karami porządkowymi, a nawet sankcjami karnymi.
Do innych obowiązków porządkujących zaliczyć trzeba między innymi obowiązek przestrzegania terminów procesowych.
Mam nadzieję, że przybliżyłem Państwu kwestię pokrzywdzonego i jego prawa i obowiązki. Mam również nadzieję, że przydadzą się Państwu te informacje i kancelaria adwokacka nie będzie musiała Państwu pomagać.