Podkreśla się, iż jednostka często nie zdaje sobie sprawy z działania tych procesów. Mechanizmy obronne można również podzielić na różne poziomy.
Zygmunt Freud używał terminu „mechanizm” w celu podkreślenia organizacji tych zjawisk psychicznych, która może podlegać obserwacji i analizie naukowej (Fhanér, 1996; Laplanche i Pontalis, 1996).
Bardzo ważną cechą mechanizmów obronnych jest fakt, iż działają one nieświadomie. Osoba uruchamia je, nie zdając sobie z tego sprawy i najczęściej jest przekonana, iż jej zachowania mają inny sens czy motyw. Jednostka uczy się ich w sytuacjach, gdy działają na nią jakieś dwie sprzeczne siły wewnętrzne, zewnętrzne lub mieszane i uruchamia takie zachowanie, które zmniejszy działanie jednej z tych sił (Siek, 1984). Jednakże w szerszym rozumieniu, mechanizmy obronne to także świadome zachowania, które mają na celu pogodzić wewnętrzne popędy z zewnętrznym wymaganiami (Bond i wsp., 1983). Wielu badaczy podkreśla jednak, iż główną determinantą działania mechanizmów obronnych, czyli głównym powodem, dla którego są one stosowane, jest lęk (Giziński, 1986; Grzegołowska-Klarkowska, 1986; Jakubik, 1997).
Jeden z bardziej znanych badaczy tej problematyki, Laughlin (cyt. za: Siek, 1984) wyróżnia pozytywne oraz negatywne aspekty stosowania mechanizmów obronnych. Do pozytywnych aspektów zalicza on fakt, iż pomagają one uniknąć psychicznego bólu i cierpienia, napięcia czy zaniżenia samooceny. Mechanizmy te pomagają również człowiekowi utrzymać poczucie bezpieczeństwa lub, mówiąc ogólnie, sprawiają, iż działanie i myślenie człowieka jest bardziej skuteczne (Moore i Fine, 1996). Co więcej mechanizmy obronne stosowane przez daną jednostkę mogą być przydatne dla klinicysty przy stawianiu diagnozy, określaniu poziomu dojrzałości psychicznej jednostki czy, ogólnie mówiąc, w zrozumieniu psychiki danej osoby (Bond i wsp., 1983).
Jednakże mechanizmy obronne mają i swoje negatywne strony. Upośledzają one zdolność wglądu w siebie, poznania swoich mocnych i słabszych stron, utrudniają samoakceptację i powodują pewną sztywność a tym samym utrudniają rozwój danej osoby (Siek, 1984). Dodatkowo mogą one działać jedynie doraźnie i nie rozwiązywać problemów jednostki, a jedynie mniej lub bardziej obniżać lęk z nimi związany, tym samym utrudniając jednostce przystosowanie się do otoczenia (Senejko, 1981; Jakubik, 1997; Zimbardo, 2002).
