Freud pojmuje właściwości marzenia sennego jako wyraz pierwotnych sposobów pracy aparatu psychicznego, które mogą występować w regresywnych stanach we śnie. Język marzenia sennego, który poprzedza rozwój naszego języka myśli, jest językiem obrazów, bogatym w związki symboliczne, w których obecne są wyparte treści naszej nieświadomości.
Metoda analityczna i psychodynamiczna pozwala interpretować te obrazy w kontekście życia pacjenta, próbuje roztoczyć pochodnię świadomości nad nimi, ponieważ bez tego zagubilibyśmy się w ciemnościach psychologii głębi i zostalibyśmy pozbawieni znaczenia lęków i innych emocji związanych z naszym życiem.
Sens marzenia sennego jest równie zróżnicowany jak procesy myślowe na jawie. Raz jest to spełnione pragnienie, innym razem urzeczywistniona obawa, jeszcze innym kontynuowane we śnie rozważanie lub zamysł, element wytworu psychicznego we śnie itd. Ścierają się w nich różne dylematy związane ze strukturą osobowości: id, ego i superego.
Fakt, że w marzeniu sennym tak łatwo można rozdzielić własne poglądy, zamiary i działania pomiędzy większą liczbę osób, wiąże się z nieredukowalną dalej formalną strukturą tego szczególnego języka, który przypomina kompozycję łamigłówek obrazkowych, skądinąd niezwykle popularnych w dziewiętnastowiecznym Wiedniu. Ten lokalny koloryt mógł wywrzeć wpływ na dokonane przez Freuda porównanie struktury marzenia sennego i układanki obrazkowej. Reprezentację poprzez inne osoby w naturalny sposób można określić jako projekcję. Głębię reprezentacji siebie poprzez innych ograniczyłoby jednak tłumaczenie tego procesu wyłącznie projekcją w ogólności, a obroną w szczególności. Nierzadko jednak śniącym z trudnością przychodzi rozpoznanie siebie w innych lub widzą źdźbło w oku innego, we własnym nie dostrzegając belki. Prymitywny poziom rozwoju psychicznego, do którego śniący mogą się regresować, umożliwia wymienność podmiotu i obiektu.
Przy okazji wysiłku odkrywania utajonych pragnień, odkrywa się również inne strony marzenia sennego i jego znaczenia, a zatem także funkcje rozwiązywania problemu czy przezwyciężania konfliktu. W praktyce do interpretacji marzenia sennego służyło zawsze wiele różnych podejść, nigdy jednak nie było tendencji do zastąpienia teorii spełnienia pragnienia równie pojemną teorią reprezentacji siebie. Trzeba jednak raz jeszcze wskazać, że możliwość reprezentacji siebie poprzez większą liczbę osób w marzeniu sennym Freud tłumaczył regresją we śnie. Ona właśnie ułatwia przejścia między Ja i Ty, między podmiotem i obiektem i umożliwia ich wymienność oznaczającą obustronną identyfikację w scenicznej dramaturgii.
Rozumieniem marzenia sennego jako środka reprezentacji siebie można utorować drogę szerszej koncepcji marzenia sennego, które pozwoli wyjść poza nierozwiązywalną sprzeczność teorii pragnienia. W utajonych myślach i pragnieniach marzenia sennego widzimy nieświadome części self, które mają szczególny udział w konflikcie oraz reprezentują problem, a może nawet próbę rozwiązania problemu w marzeniu sennym, na równi z wyobrażeniami śniącego o nim samym, o jego ciele, sposobach zachowania itd.
Związek między rozwiązaniami problemów aktualnych i należących do historii życia pokazuje nie tylko wyparte pragnienia i konflikty, lecz również zorientowane na przyszłość działania próbne. Jeśli marzenie senne rozumie się jako reprezentację siebie z uwzględnieniem wszystkich możliwych aspektów, interpretujący psychoterapeuta jest otwarty na najbardziej w danym czasie pilne potrzeby pacjenta i w swoich interpretacjach kieruje się nie tylko tym, na ile się one przyczynią do zrozumienia aktualnego funkcjonowania danego pacjenta, lecz także i przede wszystkim tym, na ile umożliwiają one nowe i lepsze sposoby widzenia i działania. Jakkolwiek ważna by nie była przeszłość śniącego i związane z historią życia przeszkody życiowe, jego życie rozgrywa się tu-i-teraz i zorientowane jest na przyszłość. Interpretacja marzeń sennych może mieć istotny udział w zmianie teraźniejszości i przyszłości człowieka.
Terapeutyczna użyteczność marzeń sennych nie ogranicza się jednak tylko do ich interpretacji przy pomocy skojarzeń śniącego, a więc do wnioskowania o utajonych myślach marzenia sennego. Niektórzy psychologowie uważają, że funkcję śnienia i relacjonowania marzeń sennych (w sensie nieświadomego pragnienia i mechanizmu obronnego w relacji przeniesieniowej) trzeba traktować jako równie ważne dla śniącego jak samo marzenie senne. Ważna jest zachęta pacjentów ze strony terapeuty do zapisywania marzeń sennych, np. po przebudzeniu. Produktywność pacjenta relacjonującego w gabinecie psychologicznym swoje marzenia senne jest w istotny sposób uwarunkowana reakcją psychoterapeuty i tym, czy pacjent czuje, że jego psycholog się tym interesuje. By pacjent mógł opowiedzieć marzenie senne, musi się czuć dość bezpiecznie w relacji terapeutycznej.
Niektórzy psychoterapeuci opowiadają się przeciwko ograniczeniom zawartym w poglądzie Freuda, że jawna treść marzenia sennego nie nadaje się jako taka do interpretowania, bez uwzględnienia skojarzeń śniącego. Uważają, iż psychoterapeuta psychodynamiczny nie powinien się obawiać poważnego traktowania również jawnego obrazu i zdarzeń z marzenia sennego oraz towarzyszących im uczuć i afektów. Powinien także dokonywać ich interpretacji.
Przy interpretacji marzenia sennego w trakcie psychoterapii ma się do wyboru różne procedury techniczne. Można postępować chronologicznie, prosząc śniącego o skojarzenia do elementów marzenia sennego w kolejności ich występowania w relacji (oryginalne, klasyczne postępowanie). Albo można b) rozpocząć pracę interpretacyjną od jednego, wyróżniającego się elementu marzenia sennego, wyjętego ze środka marzenia sennego, np. od najbardziej zaskakującego, wyrazistego albo sensownego fragmentu, albo też od zawartej w marzeniu sennym wypowiedzi, po której się spodziewamy, że doprowadzi do wspomnienia wypowiedzi na jawie. Można c) początkowo w ogóle abstrahować od jawnej treści i zamiast tego zapytać śniącego, jakie wydarzenia z ostatniego dnia kojarzą mu się z opowiedzianym marzeniem sennym. Można wreszcie d), jeśli śniącemu znana jest już technika interpretacji, zrezygnować z wszelkich instrukcji i zostawić do jego decyzji, od jakich skojarzeń do marzenia sennego chce zacząć.
Interpretacja marzeń sennych, jak wszelkie inne pełne interpretacje, musi więc mieć trzy składowe: l) relację przeniesieniową, 2) aktualną relację w świecie zewnętrznym i 3) wymiar historyczny (wymaga większej liczby marzeń sennych). Terapeuci bardzo nalegają na ustalenie widocznego, sensownego związku z materiałem tej samej i poprzedniej sesji. Luki i sprzeczności stanowią tu pomocne wskazówki, że należy sprawdzić inne, być może lepsze hipotezy.
Symbole we śnie uważa się za specyficzny przypadek przemieszczenia. Skojarzenia są dla psychoanalityka warunkiem wstępnym i podstawą interpretacji. Stanowią one cegiełki, z których konstruuje on dla śniącego swe rozumienie marzenia sennego, rozumienie problemu i alternatywne rozwiązania problemu oraz ważną część tego, co się nazywa kontekstem marzenia sennego. Czasem wystarczy jedno jedyne lub niewiele skojarzeń, by przejść od elementu marzenia sennego do nieświadomości, podczas gdy w innych przypadkach potrzeba długich łańcuchów skojarzeń i odparcia wielu krytycznych zarzutów. Różnice zależą od zmian w wielkości oporu.
Marzenie senne ujmuje się jako wynik regresywnego procesu, który przekształca myśl marzenia sennego w obraz. Freud zakładał, że pacjent wypowiadający swobodne skojarzenia znajduje się w regresji podobnej do tej, w której jest śniący. We współczesnym rozumieniu metody swobodnych skojarzeń podkreślany jest proces, podczas którego pacjent stara się ująć słowami wszystkie myśli i uczucia, zaś terapeuta, kierowany własnymi skojarzeniami, pomaga pacjentowi wykonać to zadanie. Swobodne lub swobodniejsze kojarzenie można potraktować jako wyraz wewnętrznej swobody pacjenta, a zatem jako pożądany cel terapii. Otwarcia się nie ułatwiają jednak pacjentowi towarzyszące skojarzenia analityka ani jego swobodnie błądząca uwaga.
Określono także kryteria naukowej interpretacji marzeń sennych: 1) opis konstelacji poprzedzających, 2) stosowanie reguł interpretacji, 3) relacja o swobodnych skojarzeniach pacjenta, 4) opis motywów przeciwnych (wraz z psychogenezą), 5) wskazanie możliwych życzeń związanych z marzeniem sennym, 6) uzasadnienie wyboru „właściwej" interpretacji, 7) sformułowanie interpretacji, 8) skutek interpretacji (z uwzględnieniem kryteriów „właściwej" interpretacji między innymi wyłonieniem się nowego materiału). W dyskusjach nad teorią naukową nie powinniśmy jednak zapominać, że interpretacja marzeń sennych wywodzi się z praktyki życiowej, mającej korzenie w pragnieniu pacjenta, by otrzymać interpretację: chce on bowiem zapełnić lukę między swymi marzeniami sennymi a świadomym życiem, by zachować swą tożsamość.
Z praktyki terapeutycznej można podać przykładowe motywy marzeń sennych wyłaniające się u pacjentów w poszczególnych zaburzeniach: nerwica lękowa - pocenie się, nerwica depresyjna - zawroty głowy, zespół paniki - kołatanie serca, nerwica histeryczna - duszności, depresja - idealizacja zmarłego męża, mania - wieniec laurowy, bordeline - pojedynek, schizofrenia - Hitler, PTSD - pożar, anoreksja - uduszenie, choroba psychosomatyczna (zmiany dermatologiczne) - zgubienie klucza, aleksytymia - płód, narcystyczne zaburzenie osobowości - góry, symbiotyczne zaburzenie osobowości - matka karmiąca, paranoiczne zaburzenie osobowości - trucie, schizoidalne zaburzenie osobowości - pustelnik, perwersja - kolorowe suknie.
Podobnie można podać motywy pojawiające się w snach w kontekście pewnych mechanizmów występujących w terapii: zaprzeczenie - lis złapany we wnyki, idealizacja - dyplom, lęki kastracyjne - przekąska Baby-Jagi, acting out - romans, przeniesienie - żołnierz, kompensacja - wypadek drogowy, lęki homoseksualne - uwiedzenie, opór - inny terapeuta.
