Z prowadzeniem działalności gospodarczej i z obrotem gospodarczym wiąże się ryzyko. Ryzykiem tym jest między innymi ewentualność w postaci nieuzyskania zapłaty należności od dłużnika, który może okazać się, najogólniej ujmując, podmiotem niewypłacalnym. Dotyczy to wszelkiego rodzaju czynności prawnych, począwszy od umowy pożyczki, sprzedaży i wielu innych umów wzajemnych.
Niewypłacalność jednej ze stron automatycznie wpływa na pogorszenie sytuacji drugiej. Szczególnie w przedsiębiorstwach często prowadzi to do tzw. efektu domino - gdzie upadłość jednej firmy przesądza o konieczności upadku drugiej, z nią powiązanej bądź też z nią współpracującej. Rozróżnić należy sytuacje, w których dłużnik należycie wykonuje swoje obowiązki, stara się spłacić swój dług, jak i te, w których zobowiązany stara się utrudnić egzekucję i ukrywa majątek przed wierzycielami.
Dla uniknięcia skutków tej drugiej sytuacji, polski ustawodawca przewidział instytucję skargi pauliańskiej - chroniącej prawa wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika. Dla wierzycieli, którzy nie skorzystali z usług firm oferujących raporty o wiarygodności i którym nie powiodło się następnie poszukiwanie majątku dłużnika, taka skarga jest bywa ostatnią deską ratunku. Skarga pauliańska jest powództwem chroniącym prawa wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika. Ma zastosowanie wówczas, gdy dłużnik pozbywa się swojego majątku, by wierzyciele nie mogli się z niego zaspokoić.
Instytucja ta wpływa na czynności prawne dokonywane przez dłużnika, czyniąc je bezskutecznymi względem wierzycieli, co w konsekwencji przyznaje im możliwość swobodnej egzekucji. Ma zastosowanie również wówczas, gdy dłużnik poprzez swoje zaniechanie powoduje, iż jego majątek nie zwiększa się bądź też ulega zmniejszeniu - np. gdy dłużnik, mimo że istnieją ku temu podstawy, nie żąda ustalenia ustania obowiązku alimentacyjnego, lecz nadal płaci alimenty. Zgodnie z art. 527 kodeksu cywilnego, uprawnionym z tytułu skargi pauliańskiej jest każdy z wierzycieli dłużnika. Mogą oni wystąpić ze wspólnym powództwem bądź też samodzielnie chronić swoje prawa. W przypadku wierzycieli solidarnych - uprawnionym jest każdy z nich.
Przepisy mają zastosowanie również do tzw. przyszłych wierzycieli. Sytuacja taka występuje wtedy, gdy dłużnik dokonywał czynności zmniejszających jego wypłacalność w zamiarze pokrzywdzenia osób, które później stały się jego wierzycielami. Skarga pauliańska będzie tu możliwa, jeśli:
- po pierwsze dłużnik zdawał lub mógł (zachowując należytą staranność) zdawać sobie sprawę z tego, że będzie w przyszłości odpowiadał za dług,
- po drugie dłużnik dokonał czynności w celu pokrzywdzenia wierzycieli.
Nie jest konieczne, by w chwili dokonania krzywdzącej czynności było wiadome, kto i kiedy w przyszłości stanie się wierzycielem ani w jakiej wysokości zaciągnięte zostanie zobowiązanie. Nieistotne jest też, ile czasu minęło od dokonania czynności do powstania długu. Kodeks cywilny przewiduje następujące przesłanki pozwalające na skorzystanie ze skargi pauliańskiej:
- dłużnik dokonuje czynności prawnej krzywdzącej wierzycieli,
- wskutek tej czynności osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową,
- dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli,
- osoba trzecia wiedziała o celu, w jakim dłużnik dokonał czynności prawnej bądź przy zachowaniu należytej staranności mogła się o tym dowiedzieć.
Przyjmuje się, iż czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności. Chodzi tu przy tym o faktyczny stan niewypłacalności, a nie tylko o możliwość jego zaistnienia. Korzyść uzyskana przez osobę trzecią, może polegać bądź to na przysporzeniu majątkowym na jej rzecz, bądź na zwolnieniu jej z zobowiązania.
Ułatwienia dowodowe. Jak zaznaczono wyżej, koniecznym jest wykazanie, iż osoba trzecia wiedziała o celu, w jakim dłużnik dokonał czynności prawnej, bądź przy zachowaniu należytej staranności mogła się o tym dowiedzieć. Łatwo się domyślić, iż może to stanowić spory problem. Dlatego też ustawodawca wprowadził kilka ułatwień dowodowych. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Przepisy nie określiły katalogu osób bliskich. W przypadku skargi pauliańskiej stwierdzenie, czy osoba trzecia jest osobą bliską, następuje zawsze w odniesieniu do konkretnej sytuacji. Z tego względu osobą bliską może być nie tylko członek rodziny dłużnika, ale i przyjaciel, zaufany pracownik, podwładny. Jeżeli osobą trzecią jest np. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, wystarczy istnienie stosunku bliskości wobec członka takiej zbiorowości. Domniemanie, że osoba trzecia wiedziała, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, zachodzi też, gdy osobą, która otrzymała korzyść od dłużnika jest przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych. Są to domniemania zwykłe, które to osoba trzecia, przeciwko której skierowano skargę pauliańską, może obalić.
Podobny problem może mieć związek z koniecznością udowodnienia, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Jednakże, gdy w chwili dokonania czynności prawnej nieodpłatnej (darowizna) dłużnik już był niewypłacalny, wówczas domniemywa się, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. To samo domniemanie dotyczy sytuacji, gdy dłużnik dopiero stał się niewypłacalny na skutek dokonania darowizny.
Wzmocnienie ochrony z tytułu skargi pauliańskiej. Jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Jak można skorzystać ze skargi? Uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która w skutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową. Pozwanym może być także następca prawny pod tytułem ogólnym, np. spadkobierca tej osoby. W wypadku gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne.
Bezskutecznością może być objęta jedynie czynność prawna dłużnika do maksymalnych rozmiarów wierzytelności przysługującej wierzycielowi, który czynność zaskarżył. Skarga pauliańska nie wpływa na ważność umowy dokonanej przez dłużnika na rzecz osoby trzeciej. Umowa ta jest nadal ważna. Powództwo wpływa jedynie na skuteczność umowy. Czynność staje się bezskuteczna, ale wyłącznie względem wierzyciela, który powołał się na skargę pauliańską (a w sytuacji solidarności wierzycieli - jest bezskuteczna względem nich wszystkich). W stosunku do innych osób - czynność jest nadal w pełni skuteczna.
Wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną, może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły. Aby usunąć stan niepewności związany z ewentualną skutecznością czy bezskutecznością czynności dokonanej przez dłużnika na rzecz osoby trzeciej, ustawodawca przewidział termin, po którym wierzyciele nie mogą powoływać się na skargę pauliańską. Zgodnie z art. 534 kodeksu cywilnego uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie lat pięciu od daty tej czynności.
Osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czynności za bezskuteczną, jeżeli spełni na rzecz wierzyciela świadczenie w wysokości uzyskanego albo wskaże wierzycielowi wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika.
Oprócz tego uprawnienia, osoba trzecia, która dokonała z dłużnikiem czynności prawnej odpłatnej i w wyniku pozwania przez wierzyciela czynność prawna została uznana za bezskuteczną, wówczas na zasadach ogólnych może żądać od dłużnika wyrównania ewentualnych szkód. Podstawę prawną stanowią przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, czy też rękojmi za wady prawne.
Poza skargą pauliańską, wierzyciel może powoływać się na przepisy ogólne. Art. 59 kodeksu cywilnego głosi, iż w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo, jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia.
