Przyjmując założenie, że humor potrafi „przemieszczać się", celem niniejszego artykułu było ustalenie sposobu w jaki przemieszcza się on pomiędzy różnymi językami, kulturami i metodami tłumaczenia.
Artykuł skoncentrował się na osiągnięciu dwóch nadrzędnych celów. Pierwszym z nich było zweryfikowanie poprawności tendencji w tłumaczeniach humoru opisanych przez Juana Jose Martinez-Sierrę, który przeanalizował humor w serialu The Simpsons (analiza przeprowadzona została na wersji dubbingowanej, w parze językowej angielski - hiszpański). Aby osiągnąć ten cel wykorzystano metodę opracowaną przez Martinez-Sierrę, została ona jednak użyta na innym korpusie językowym i obejmowała dwa języki docelowe (polski i hiszpański).
Drugi cel polegał na określeniu tendencji w transferze humoru w związku z językiem docelowym i różnymi typami tłumaczeń audiowizualnych (dubbing i napisy do filmów).
Korpus językowy
W niniejszym artykule skoncentrowałem się na amerykańskim filmie animowanym Shrek, który był wielkim sukcesem na całym świecie. Wiele powodów mogłoby posłużyć za wyjaśnienie tego wyboru, głównie jednak określiłem sobie dwa wymagania jakie potencjalny materiał wykorzystany w badaniu miał spełniać: musiał mieć zarówno dubbingowaną wersję i wersję z napisami w językach hiszpańskim oraz polskim, musiał być również komedią. Ze względu na to, że w Hiszpanii wszystkie filmy pokazywane w telewizji i w kinach są dubbingowane, a wydania DVD zawierają ponadto napisy, znalezienie odpowiedniego materiału w Hiszpanii nie stanowiło większego problemu. Polska, z drugiej strony, to już inna kwestia. Poza produktami skierowanymi do najmłodszych odbiorców, zagraniczne filmy opatrzone są głosem lektora (w telewizji) lub napisami (kino). Znając te ograniczenia wybór, filmu animowanego był oczywisty
Istniały również powody, dla których wybór Shreka był jedynym słusznym. Najbardziej istotną przyczyną która miała wpływ na fakt wyboru Shreka było to, iż film ten należy do kategorii nazywanej przez Patricka Zabalbeascoa „białym tłem z ciemnymi plamami", co innymi słowy oznacza tekst zaprezentowany w formie najbardziej przystępnej dzieciom, z elementami skierowanymi bezpośrednio do dorosłych. W przypadku Shreka humor kierowany bezpośrednio do dorosłych widzów gwarantował interesujący i złożony materiał do analizy. Drugi powód dotyczy fenomenu polskiego dubbingu Shreka, który miał niebagatelny wpływ na zainteresowanie tym filmem przed i po jego premierze. Polacy, podobnie jak pozostałe społeczności, są bardzo przywiązani do tradycyjnych metod tłumaczeń audiowizualnych używanych w ich kraju (lektor w telewizji, napisy w kinie), a kiedy zapytamy ich o preferencje tłumaczeniowe dubbing okazuje się być najmniej pożądaną. Przy okazji często zwracana jest uwaga na jego niską jakość i brak naturalności. Przypadek Shreka jest jednak zupełnie inny. Wiele osób, w tym ci którzy twierdzili iż wolą oglądać filmy w wersjach oryginalnych, mówią o dubbingu Shreka w samych superlatywach, opisując go jako doskonały i nawet „śmieszniejszy" niż wersja angielska. Sukces polskiego dubbingu był tak wielki, że jego tłumacz - Bartosz Wierzbięta - stał się nie tylko rozpoznawalny, ale nawet popularny (udzielił wielu wywiadów, a następne tłumaczone przez niego filmy były opatrzone napisem „tłumaczenie: Bartosz Wierzbięta").
Ramy teoretyczne
Badania oparte są na taksonomii humorystycznych elementów opisanych przez Juana Jose Martinez-Sierrę, który analizował dowcipy audiowizualne występujące w popularnym amerykańskim serialu animowanym The Simpsons. Ogólnie rzecz biorąc, taksonomia ta opiera się na pomysłach Particka Zabalbeacoa który mówi o różnych typach żartów. Zakładając, że kategoria typów żartów może czasami być zbyt ogólna (trudne lub niemożliwe jest sklasyfikowanie danego żartu tylko jako krajowego lub lingwistycznie zależnego) Martinez-Sierra sugeruje użycie kategorii humorystycznych elementów, które w różnych kombinacjach tworzą finalny dowcip. Według Martinez-Sierry istnieje osiem różnych typów humorystycznych elementów: Społeczność i instytucja [SI] (elementy odnoszące się do kulturowych lub wielo-kontekstowych cech związanych z takimi dziedzinami jak polityka, znane osobistości, organizacje, gazety, książki, filmy itp.), środowiskowe poczucie humoru [ŚPH] (tematy bardziej popularne w jednych kręgach społecznych niż w innych, jednak nie z powodów kulturowych ale z wyboru), lingwistyczne [L] (elementy oparte na cechach lingwistycznych), wizualne [W] (humor tworzony przez to, co wyświetlane jest na ekranie, nie należą do tej kategorii napisy), graficzne [G] (humor pochodzący z wiadomości tekstowych wyświetlanych na ekranie), parajęzykowe [PJ] (niewerbalne cechy głosów kojarzone z wyrażaniem emocji oraz ciszy narracyjnej), dźwięk [D] (dźwięki występujące na ścieżce dźwiękowej oraz efekty specjalne które same w sobie lub w połączeniu z innymi mogą być humorystyczne), nieokreślone [NO] (rozmaite przypadki które ciężko scharakteryzować, lecz które w dalszym ciągu są śmieszne).
Analiza
Analiza została przeprowadzona w trzech etapach. Pierwszy z nich obejmował odnalezienie dowcipów w języku źródłowym oraz ich czterech tłumaczeń (polskiego i hiszpańskiego dubbingu oraz polskich i hiszpańskich napisów) plus określenie elementów humorystycznych i ich części składowych. W tekście źródłowym odnaleziono czterdzieści dwa dowcipy, co razem daje liczbę dwustu dziesięciu dowcipów poddanych analizie. W celu przeprowadzenia tej części badań wykorzystałem fiszki opracowane przez Jose Martinez-Sierrę, które poddałem niewielkim modyfikacjom tak by pasowały one do niniejszej analizy. Fiszka użyta w badaniach przedstawiona jest poniżej.
Fiszka: 16
Film: Shrek
Minuta filmu: 11' 56"
Kontekst: Lord Farqaad torturuje Piernikowego Ludzika zmuszając go do wyjawienia kryjówki baśniowych stworzeń, które chce zlikwidować. Zaraz po usłyszeniu groźby utraty cukrowych guzików, Piernikowy Ludzik zaczyna mówić.
Źródłowa wersja amerykańska
- Piernikowy Ludzik: Do you know the Muffin Man?
- Lord Farquaad: The Muffin Man?
- Piernikowy Ludzik: The Muffin Man.
- Lord Farquaad: I know the Muffin Man who lives on Drury Lane
- Piernikowy Ludzik: Well, she's married to the Muffin Man.
Ładunek humorystyczny: społeczność i instytucja, nieokreślony
Polski dubbing
- Piernikowy Ludzik: Słyszałes o Muchomorku?
- Lord Farquaad: O Muchomorku?
- Piernikowy Ludzik: Tak, o Muchomorku.
- Lord Farquuad: Tak, znam Muchomorka ten od Żwirka tak?
- Piernikowy Ludzik: Tak. Żwirek kręci z Muchomorkiem!
Ładunek: społeczność i instytucja, nieokreślony, środowiskowe poczucie humoru
Hiszpański dubbing:
- Piernikowy Ludzik: ¿Conocéis vos, conoceis a Mambru?
- Lord Farquaad: Si me suena mucho Mambru. ¿Mambru se fue a la guerra?
- Piernikowy Ludzik: Mire usted que pena.
- Lord Farquaad: No sé cuando vendrá
Ładunek: społeczność i instytucja, nieokreślony
Polskie napisy
- Piernikowy Ludzik: Znasz Pana Pączka?
- Lord Farquaad: Tak znam Pana Pączka z ulicy Lecącego Bączka.
- Piernikowy Ludzik: Ona jest żoną Pana Pączka.
Hiszpańskie napisy:
- Piernikowy Ludzik: ¿Conoces al pastelero?
- Lord Farquaad: Sí le conozco. ¿El que vive en Drury Lane?
- Piernikowy Ludzik: Ella está casada con el pastelero.
Ładunek w obu przypadkach: 0
Komentarz:
Dowcip w wersji źródłowej oparty jest na dwóch elementach: społeczności i instytucji (znany poemat dla dzieci) oraz nieokreślonym (niska inteligencja Lorda Farquaada który nie kojarzy tego poematu i uważa, że Piernikowy Ludzik naprawdę zdradza miejsce tajnej kryjówki). Hiszpański dubbing odnosząc się do popularnego poematu dla dzieci zachowuje zarówno elementy społeczności i instytucji oraz element nieokreślony. Polski dubbing odwołując się do popularnej kreskówki o dwóch krasnoludkach również zachowuje oryginalny ładunek humorystyczny w niezmienionej formie. Ponadto, ładunek jest zwiększony elementem środowiskowego poczucia humoru (Piernikowy Ludzik sugeruje homoseksualizm krasnoludków, co jest popularnych tematem dowcipów w Polsce). Żadna z wersji z napisami, które są mniej więcej dosłownymi tłumaczeniami tekstu źródłowego, nie zawiera ładunku humorystycznego. Odbiorcy wersji z napisami w obu językach zamiast śmiać się z Lorda Farquaada i jego głupoty, znajdują się w jego pozycji starając się zrozumieć sens odpowiedzi Piernikowego Ludzika.
Następnie przystąpiłem do "całościowej analizy ilościowej" polegającej na zliczeniu wszystkich humorystycznych elementów uprzednio znalezionych w tekstach źródłowym i docelowym. Ta część badań pozwoliła mi sformułować wnioski dotyczące niektórych, ogólnych tendencji tłumaczeń humoru w dubbingu i napisach.
Niestety analiza ilościowa jako taka nie pozwala za zaprezentowanie pełnego obrazu różnic w transferze humoru pojawiającego się w napisach do filmów i dubbingu. Jak to doskonale zauważył Sierra-Martinez, przetłumaczone dowcipy podlegają nie tylko ilościowym ale również jakościowym zmianom lub tracą swoją moc. Oznacza to po prostu, że nie wszystkie elementy odzwierciedlane są na zasadzie tłumaczenia dosłownego. Fakt, że tekst źródłowy zawiera na przykład dwanaście elementów lingwistycznych, a tekst źródłowy szesnaście, nie oznacza że dwanaście elementów przetłumaczono, a cztery pominięto. Według tego, co zauważył Martinez, elementy humorystyczne mogą oczywiście przepaść w tłumaczeniu, mogą one również zmienić typ a także pojawiają się na ich miejsce nowe. Dla przykładu: w tekście źródłowym Shreka występuje ogólna liczba szesnastu lingwistycznych elementów humorystycznych, a w tekście polskiego dubbingu jedynie dwanaście. Szczegółowa analiza przeprowadzona w trzeciej części niniejszych badań pozwoliła mi zaobserwować, że spośród szesnastu lingwistycznych elementów humorystycznych z tekstu źródłowego, jedenaście zostało oddanych bez zmiany ich oryginalnego typu (tj. angielskie gry słów zastąpione zostały polskimi), trzy usunięto, dwie zmieniły swój typ (dany dowcip w dalszym ciągu wywołuje śmiech, jednak nie z powodów językowych), dodano również jeden element (lingwistyczny element humorystyczny pojawił się w tekście docelowym mimo, że w tekście źródłowym nie występował). Wyniki obu części analizy oraz wnioski zaprezentowane zostały w następnej części artykułu.
Całościowa analiza ilościowa
Sądząc z wyników ogólnej analizy ilościowej, możemy stwierdzić iż - bez względu na język i metodę tłumaczenia - tekst docelowy ma tendencje do zawierania mniejszej ilości elementów humorystycznych niż tekst źródłowy. Proporcjonalna utrata elementów humorystycznych wynosi niecałe 5% w przypadku dubbingu (2,5% w wersji polskiej i 7% w wersji hiszpańskiej) oraz 18% w przypadku napisów (18% zarówno w wersji polskiej i hiszpańskiej).
Jasne jest również, że tłumaczenie najtrudniejsze jest w przypadku odzwierciedlania elementów lingwistycznego oraz "społeczności i instytucji". Tylko 70% oryginalnego ładunku humorystycznego oraz 55% ładunku z elementu „społeczność i instytucja" zostało odzwierciedlone w tłumaczeniu. Co więcej, w przypadku tych dwóch elementów, rozbieżność między oboma tłumaczeniami jest najlepiej widoczna. W przypadku elementów lingwistycznych, tłumaczenie dubbingu odzwierciedlało 84% elementów (75% w wersji polskiej i 94% w hiszpańskiej) i było o wiele lepsze niż tłumaczenie napisów, które charakteryzowały się wskaźnikiem 56% (62,5% wersja polska, 50% hiszpańska). Ogólnie rzecz biorąc, dubbing zawierał 75% oryginalnego ładunku elementów „społeczność i instytucja" (93% w dubbingu polskim i 57% w hiszpańskim), wynik ten jest o ponad 40% wyższy niż w przypadku tłumaczenia napisów których wskaźnik wyniósł 35% (43% wersja polska, 28,% wersja hiszpańska).
Powinno się również zwrócić uwagę, że około 46% ładunku humorystycznego w tekstach oryginalnych odnosi się do kategorii „wizualnej" lub „nieokreślonej". Ściśle mówiąc, elementy te są jedynymi które zostały odzwierciedlone w 100% (wizualne), a nawet 126% (nieokreślone). Oznacza to, że tłumaczenie zawiera więcej „nieokreślonych" elementów niż oryginał. Zauważalne jest również, że liczba elementów „nieokreślonych" jest wyższa w tłumaczeniu napisów (32% ponad oryginalną ilość) niż w dubbingu (20% więcej w porównaniu do oryginału).
Element | Wersja oryginalna | Polski dubbing | Hiszpański dubbing | Polskie napisy | Hiszpańskie napisy |
wizualny | 18 | 18 | 18 | 18 | 18 |
środowiskowe poczucie humoru | 9 | 11 | 9 | 6 | 9 |
społeczność i instytucja | 14 | 13 | 8 | 6 | 4 |
lingwistyczny | 16 | 12 | 15 | 10 | 8 |
nieokreślony | 20 | 23 | 25 | 26 | 27 |
parajęzykowy | 5 | 4 | 3 | 3 | 3 |
dźwiękowy | 2 | 1 | - | - | - |
graficzny | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 |
Razem | 85 | 83 | 79 | 70 | 70 |
Tabela 1. Zawartość treści humorystycznych
Szczegółowa analiza
Przed skupieniem się na elementach, które nie uległy jakiejkolwiek zmianie jakościowej podczas procesu tłumaczenia, należy nadmienić, iż według Martinez-Sierry element humorystyczny odzwierciedlany jest bez zmiany typu dopóki istnieje zamiennik w języku lub kulturze docelowej (np. gdy Polacy zrozumieją dany element jako polską grę słowną lub odniesienie do polskiej kultury).
Niezależnie do języka docelowego, dubbing zachował średnio 85% a napisy 72,5% oryginalnych elementów humorystycznych. Najbardziej widoczna rozbieżność między dubbingiem a tłumaczeniem napisów widoczna jest w przypadku elementów lingwistycznego oraz "społeczności i instytucji". Dubbing odzwierciedlał prawie 71,5% oryginalnych elementów z kategorii „społeczność i instytucja" (86% wersja polska, 57% wersja hiszpańska), podczas gdy wersja z napisami tylko w 35% przypadków wspomniane elementy były identyczne z oryginalnymi (43% wersja polska, 28% hiszpańska).
Jeśli chodzi o elementy lingwistyczne, w wersji dubbingowanej około 75% z nich zostało przetłumaczonych bez zmiany typu (69% wersja polska, 81% hiszpańska), podczas gdy tylko 56% pozostawiono bez zmiany w wersji z napisami (56% zarówno w wersji hiszpańskiej i polskiej). Różnice między dubbingiem i tłumaczeniem napisów są niewiele mniejsze w przypadku elementów nieoznaczonych i parajęzykowych. Dubbingowane wersje zachowały oryginalne elementy odpowiednio w 95% i 70%, natomiast filmy z napisami w 87,5% i 60%. W obu metodach tłumaczenia, elementy wizualne odzwierciedlono w 100%.
Typ zmiany | Wersja oryginalna | Polski dubbing | Hiszpański dubbing | Polskie napisy | Hiszpańskie napisy |
L -> L | 16 11 13 9 9
SI -> SI | 14 12 8 6 4
ŚPH -> ŚPH | 9 7 8 6 8
NO -> NO | 20 19 19 18 17
PJ -> PJ | 5 4 3 3 3
W -> W | 18 18 18 18 18
Tabela 2. Elementy przetłumaczone bez zmiany typu
Jeśli chodzi o elementy, które uległy zmianie jakościowej podczas tłumaczenia, w niniejszych badaniach znaleziono jedynie trzy ich typy. Zmiany dotyczą elementów z kategorii "społeczność i instytucja" (65%), „lingwistyczne" (27%) oraz „środowiskowe poczucie humoru" (7,5%). Zmiana typu we wszystkich wypadkach zachodziła zawsze w stronę elementu nieokreślonego, występowała częściej w tłumaczeniach napisów (70% zmian) niż w dubbingu (30%).
Typ zmiany | Wersja oryginalna | Polski dubbing | Hiszpański dubbing | Polskie napisy | Hiszpańskie napisy |
L -> NO | 16 2 1 2 2
SI -> NO | 14 - 4 7 6
ŚPH -> NO | 9 1 - 1 -
S -> NO | 2 1 1 1 1
Tabela 3. Elementy przetłumaczone ze zmianą typu
Badania pokazały również, że niektóre elementy humorystyczne w procesie tłumaczenia zanikają całkowicie. Zaskakujący jest fakt, że to właśnie lingwistyczne elementy znikają w obu językach oraz w obu metodach tłumaczenia najczęściej, stanowiąc 48,5% wszystkich utraconych elementów. Następne w kolejności są elementy parajęzykowe (21%) oraz „społeczność i instytucja" (18% wszystkich utraconych elementów). Utrata elementów z grupy "środowiskowe poczucie humoru" wynosi 12% spośród wszystkich utraconych elementów. Spoglądając na wyniki badań jasne staje się, że zanik elementów humorystycznych jest o wiele bardziej widoczny w przypadku napisów (64% całkowitej liczby utraconych elementów) niż w przypadku dubbingu (36%). Napisy utraciły 86% elementów parajęzykowych, 69% lingwistycznych, 66% z kategorii "społeczność i instytucja" oraz 50% spośród elementów z kategorii „środowiskowe poczucie humoru".
Typ zmiany | Wersja oryginalna | Polski dubbing | Hiszpański dubbing | Polskie napisy | Hiszpańskie napisy |
L -> Ø | 16 3 2 5 6
SI -> Ø | 14 1 1 2 2
ŚPH -> Ø | 9 1 1 1 1
PJ -> Ø | 5 1 2 2 2
S -> Ø | 2 1 1 1 1
Tabela 4. Elementy utracone w tłumaczeniu
Elementy dodane podczas tłumaczenia
Jedną z najciekawszych kwestii związanych z niniejszymi badaniami był fakt, że w niektórych miejscach dowcipy odnajdywane w wersji docelowej tłumaczenia były dobitniejsze niż w przypadku oryginalnej wersji. Jak to wynika z tabeli zaprezentowanej poniżej, wzrost ładunku humorystycznego przypadał głownie na dubbing, w którym to znaleziono 91,5% wszystkich dodanych elementów. Jeśli porównamy elementy dodane w dubbingu, łatwo zaobserwujemy że taka praktyka była częściej stosowana w polskim tłumaczeniu niż w tłumaczeniu hiszpańskim (polskie tłumaczenie zawiera 80% wszystkich odnalezionych elementów dodanych).
Typ elementu | Wersja oryginalna | Polski dubbing | Hiszpański dubbing | Polskie napisy | Hiszpańskie napisy |
L | 1 3 1 -
SI | 2 - - -
ŚPH | 5 - - -
Tabela 5. Elementy dodane
Wnioski
Wyniki uzyskane z analizy całościowej i szczegółowej pozwalają nam przedstawić kilka wniosków dotyczących tłumaczenia humoru w dubbingu i napisach do filmów. Przede wszystkim należy nadmienić, że bez względu na język lub metodę tłumaczenia - teksty docelowe mają tendencje do zawierania mniejszej ilości elementów humorystycznych niż teksty źródłowe. Ilościowa utrata ładunku humorystycznego w tłumaczonych tekstach sięga generalnie 10%.
Jasne jest również, że w porównaniu do dubbingu, wersje z napisami zachowują mniej oryginalnego ładunku humorystycznego (odsetek elementów humorystycznych zachowany bez zmiany elementów źródłowych jest w przypadku napisów do filmów znacznie mniejszy) oraz ogólnie zawierają mniej elementów humorystycznych. Wniosek ten dotyczy tłumaczenia napisów generalnie, bez względu na język tekstu docelowego. Innymi słowy oznacza to, że dubbing jest generalnie bliższy tekstowi źródłowemu pod względem ilości i jakości elementów humorystycznych. Podobieństwo jakości ładunku humorystycznego w dubbingu jest wynikiem domestykacyjnych tendencji tej metody tłumaczenia. Dzięki temu dubbingowane wersje filmów komediowych mogą wydawać się ciekawsze widowni posługującej się językiem docelowym tłumaczenia.
Niniejsze badania przedstawiają jeszcze jedną obserwację, szczególnie dotyczącą Shreka. Wydaje się iż działaniem zamierzonym był fakt, że ponad połowa elementów humorystycznych w tym filmie animowanym zalicza się do kategorii „wizualnej" lub „nieokreślonej". Elementy te stanowią mniejszy problem podczas tłumaczenia w porównaniu do innych elementów humorystycznych, możemy nawet zaryzykować stwierdzenie iż ich użycie było umyślne a autorzy filmu pragnęli by humor pokazany na tym filmie miał międzynarodową publiczność. Stąd już tylko jeden krok od stwierdzenia, że część tłumaczenia - rozumianego jako proces ułatwiania zrozumienia danego produktu - zaczyna się już w momencie pisania skryptu.
