Głównym zastosowaniem alkomatów jest oczywiście kontrola trzeźwości kierowców – uczestników ruchu drogowego, którzy będąc w stanie choćby lekkiego upojenia alkoholowego mogą poważnie zagrażać zdrowiu i życiu wszystkich pozostałych kierowców, pasażerów i pieszych, jak również swojemu. Z tej też przyczyny alkomaty stanowią standardowe wyposażenie policji patrolującej drogi pod względem podejrzanych zachowań. Nie znaczy to, że jadący bez większych szaleństw kierowca na pewno nie zostanie zatrzymany – badanie alkomatem może towarzyszyć np. zatrzymaniu za przekroczenie prędkości czy dowolnej, rutynowej kontroli, jeśli akurat taka zachodzi na wybranym odcinku. Wykorzystanie alkomatu bardzo często dotyczy nie tylko kierowców czy innych użytkowników pojazdów, kontrole z pomocą tego urządzenia mają miejsce również w licznych zakładach pracy. Do „dmuchania” w alkomat zachęcić może posiadający takie uprawnienia pracownik ochrony w większości dużych firm, co zapobiega sytuacjom wpuszczania pijanych osób na teren zakładu czy instytucji. Mimo tego, że niewielki sprzęt kojarzy się głównie z poważnymi zastosowaniami jak te opisane wyżej, nic nie stoi na przeszkodzie, żeby zakupić dla siebie osobisty model alkomatu – jest to przydatne zwłaszcza, gdy komuś zdarzają się spotkania czy imprezy zakrapiane alkoholem, a na co dzień korzysta z samochodu.
Budowa i konstrukcja urządzenia zapewniają wygodę używania, jak też zapobiegają ewentualnym przekłamaniom podawanych wyników. Każdy alkomat posiada specjalny mechanizm obróbki powietrza, dzięki któremu wydmuchiwane przez badanego powietrze dociera do tzw. sensora. Sensor wykorzystuje metody chemiczne lub też chemiczno-fizyczne, w zależności od rodzaju. Dość często spotykane alkomaty posiadają najpowszechniejszy rodzaj sensora, półprzewodnikowy, który wykorzystuje fakt możliwości zmiany przewodności układu do wykrycia stężenia substancji. Alkomaty te jednak czasem błądzą, bo reagują nie tylko na alkohol (w mniejszym stopniu np. na nikotynę). Niezależnie od rodzaju sensora, test dokonany za pomocą wybranej metody musi zostać przetworzony i udostępniony w widocznej formie – za to odpowiada układ elektroniczny, ostatecznie prezentujący wynik na wyświetlaczu.
Przy korzystaniu z alkomatu warto pamiętać, że niektóre modele (zwłaszcza starsze) mogą przekłamać wynik, jeśli powietrze do urządzenia zostanie wprowadzone ze zbyt dużą bądź zbyt małą siłą. Ważna jest też konieczność kalibracji, ponieważ regularnie używany alkomat ulega „rozregulowaniu się” pod wpływem różnych czynników, w tym specyfiki otoczenia i sposobu stosowania.
