Teoria psychoanalityczna, ogólnie rzecz biorąc, składa się z czterech podteorii:
1. Teoria jakości psychicznych – zakłada, że człowiek posiada nieświadomość, świadomość i przedświadomość. Według Freuda nasza osobowość to rezerwuar potężnych sił determinujących prawie całe nasze zachowanie. Nieświadomość, to, jak pisał Freud, coś co pozostaje poza świadomością. Ta ostatnia zawiera główne treści, które można określić za pomocą słów – świadomość to stan nadzwyczaj nietrwały – coś co jest przedmiotem świadomości jest nim tylko przez chwilę. Przedswiadomość to część psychologicznych procesów nieświadomych, które mogą łatwo przekształcić się w świadome treści – np. nasze fakty z autobiografii. Zatem psychika sama w sobie jest w decydującej mierze nieświadoma, bowiem świadome procesy psychiczne pełne są luk – Freud zawsze podkreślał znaczenie nieświadomych procesów psychicznych w zachowaniu człowieka.
2. Teoria popędów – zakłada, że istnieją 2 centralne ludzkie popędy: Eros i Thanatos. Eros, jako popęd życia, jest szeroko rozumianym popędem seksualnym, siłą napędową ludzkiego działania, jest energią istniejącą od urodzenia, którą Freud nazywa libido. Thanatos, popęd śmierci, to popęd niszczycielski skłaniający do agresji i innych działań destrukcyjnych. Popędy te są sobie przeciwne, ale mimo to są ciągle aktywne i domagają się zaspokojenia bez względu na okoliczności. Zwykle są one skierowane na odpowiednie obiekty, na których można wyładować te popędy – tzw. obiekty katartyczne, właściwe, natomiast jeśli takie obiekty nie są dostępne, wówczas popędy te przenoszą się na obiekty zastępcze – np. malarz dokonuje przekształcenia swojego popędu seksualnego i maluje wciąż akty kobiece lub osoby agresywne wybierają zawód np. boksera czy chirurga.
3. Teoria osobowości – zakłada, że osobowość składa się z id, ego i superego. Id to rezerwuar prymitywnych popędów, odziedziczonych po naszych przodkach – kieruje się zasadą przyjemności. Na bazie id powstało ego, które utrzymuje kontakt z rzeczywistością – funkcją ego jest zaspokojenie potrzeb id stosownie do wymagań rzeczywistości. Ego kieruje się zasadą realizmu – wyposażone jest w mechanizmy poznawania rzeczywistości oraz tzw. mechanizmy obronne - służą one obronie naszej świadomej części psychiki, spychając do nieświadomości treści, które grożą rozpadem ego. W końcu, superego funkcjonuje jako normy społeczne, obyczaje, zakazy i nakazy wynikające z życia w określonej kulturze. Niektóre z nich nabywane są w dzieciństwie za pośrednictwem rodziców, inne zaś wynikają z późniejszych oddziaływań społecznych. Zatem ego jest permanentnie atakowane przez id domagające się zaspokojenia popędów za wszelką cenę oraz superego domagające się spełnienia norm społecznych. Zatem człowiek wg. Freuda jest w ciągłym rozdarciu, konflikcie.
4. Teoria rozwoju psychoseksualnego – opiera się na założeniu, że człowiek podejmuje życie seksualne dwukrotnie. Po raz pierwszy we wczesnym dzieciństwie i po raz drugi po okresie dojrzewania. Ludzki seksualizm budzi się wkrótce po urodzeniu. Zaspokajany jest kolejno za pomocą różnych erogennych stref ludzkiego ciała. Poszczególne fazy rozwojowe zostały nazwane odpowiednio do tych stref, przy czym właściwe przejście miedzy tymi fazami zależy od stosunków w rodzinie i jest warunkiem późniejszego zdrowia psychicznego w życiu dorosłym, natomiast zaburzenia w stosunku dzieci – rodzice mogą prowadzić do fiksacji, zatrzymaniu na danej fazie, co może się wyrażać w charakterystycznych cechach osobowości czy wzorach zachowaniu (faza oralna, analna i genitalna).
Głównym zadaniem terapii psychoanalitycznej jest doprowadzenie do uświadomienia sobie przez pacjenta sensu jego zaburzeń, leżących u źródeł choroby nieświadomych konfliktów, pragnień i obaw. W tym celu stosuje się różne techniki, takie jak: analiza i interpretacja specyficznych, pojawiających się w toku terapii reakcji pacjenta (opór, przeniesienie), jego marzeń sennych, fantazji itp. Materiał ten jest uwalniany za pośrednictwem wolnych (swobodnych) skojarzeń pacjenta.
