Rozważając rolę rocznic i symboli w kształtowaniu świadomości historycznej należy zastanowić się czym owa świadomość historyczna jest. Pojęcie to rozumiem jako zasób wiedzy i system wartości dotyczących przeszłości. Wiedza przeze mnie rozpatrywana jest wiedzą o dziejach regionów, narodów, społeczeństw, ich przywódców, ich walki i ich kultury, czyli o faktach historycznych i związkach między nimi. Wiedza ta może być rozmaitego rodzaju: potoczna, czyli nagromadzona w oparciu o własne doświadczenia oraz pochodząca z innych źródeł, w tym naukowych, a także wszelkie legendy, mity, wzorce osobowe i stereotypy, jeśli stanowią składnik indywidualnej bądź społecznej świadomości.
Drugi składnik świadomości historycznej – system wartości, to wypływający z określonej wiedzy o przeszłości zbiór ocen faktów oraz związanych z tymi faktami programów działania.
Świadomość historyczna kształtuje się wraz z dziejami społeczeństwa, które obejmują wszystkie dziedziny życia i wszystkie grupy społeczne. Jej rozwój jest wyrazem ogólnego rozwoju właściwości intelektualnych ludzi.
W niniejszej pracy, ze względów „objętościowych”, ograniczę się jedynie do rocznic i symboliki Powstania Listopadowego.
Wybrałem to wydarzenie ze względu na fakt, iż jego oddziaływanie na społeczeństwo polskie trwa od ponad półtora wieku. Celem moim będzie ukazanie zmiennych funkcji rocznic i symboli tego zrywu niepodległościowego Polaków w omawianym okresie.
Wybuch Powstania Listopadowego wprawił społeczeństwo polskie w stan euforii. Już w trakcie jego trwania odbywały się regularne obchody miesięczne w każdy 29 dzień każdego miesiąca. Po upadku zrywu znaczenie dnia nie zmalało. Jak stwierdza J. Chociszewski:
„Nad wszystkie jednak narodowe rocznice zasłynęła najwyżej rocznica powstania 29 listopada 1830 r. Obchodzą ją uroczyście wszyscy Polacy, gdziekolwiek się znajdują, czy na ojczystej ziemi nad brzegami Wisły, albo w Sybirze mroźnym, czy w dalekiej Ameryce, przy czym powstanie mimo klęski nie pozostało też bez błogich skutków. Ożywił się duch Polski. Wojownicy, chrztem ognia w powstaniu namaszczeni, później zasługiwali się Polsce w innych warunkach pracy narodowej”.
Obchody rocznicowe były ważne szczególnie dla emigracji. Stanowiły one dogodną okazję do zjazdów polskich emigrantów, wspominających walkę zbrojną i snujących plany na przyszłość. Zjazdy te służyły podtrzymywaniu płomienia patriotyzmu i poczucia wspólnoty narodowej wśród emigrantów. W dniu 29 listopada często rozpoczynano wydawanie nowych pism, zakładano różne organizacje czy wydawano rozmaite akty programowe.
Polacy w kraju po upadku insurekcji 1830 r. stanęli w obliczu sytuacji zwanej „nocą paskiewiczowską”. Car Mikołaj I Romanow wprowadził w Królestwie Kongresowym stan wojenny oraz wzmógł terror i rusyfikację. W tej sytuacji o żadnych publicznych obchodach rocznic narodowych nie mogło być mowy. Nie oznacza to bynajmniej, by żadnych obchodów rocznicy zrywu listopadowego nie było. Pamięć rewolucji 1830 r. czczono w gronach tajnych organizacji młodzieżowych oraz w zaciszu domowym, wspominając poległych, za dusze których zamawiano msze. Znaczenie tych cichych obchodów było niezwykle doniosłe. Stanowiły one niejako reakcję na ucisk zaborców. Podtrzymywały patriotyzm Polaków i nie pozwalały zapomnieć o „śnie o wolności”.
Sytuacja zmieniła się po porażce Rosji w wojnie krymskiej. Słabość Cesarstwa zmusiła cara Aleksandra II do częściowej liberalizacji stosunków panujących w państwie. „Wiosna posewastopolska” dotarła również na ziemie polskie. Spowodowało to eksplozję dławionych przez lata uczuć narodowych. Ludność Warszawy organizowała manifestacje o charakterze patriotycznym. Jedna z pierwszych miała miejsce w czerwcu 1860 r. przy okazji pogrzebu Katarzyny Sowińskiej – wdowy po bohaterze Powstania Listopadowego – generale Józefie Sowińskim.
Inna manifestacja miała miejsce w trzydziestą rocznicę Nocy Listopadowej. Młodzież Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie zmówiła nabożeństwo żałobne za dusze powstańców w kościele Karmelitów na Lesznie. Świątynię wybrano nieprzypadkowo, gdyż w pobliskim budynku, w latach 1820-30, mieściło się więzienie polityczne. W wyniku zakazu władz nabożeństwo nie odbyło się. Wbrew intencjom decyzja ta nie spacyfikowała zradykalizowanych nastrojów. Młodzież odśpiewała hymn „Święty Boże”, zmieniając słowa, „od powietrza, głodu, ognia i wojny zachowaj nas, Panie”, na „od niewoli wybaw nas, Panie”. Studenci wyszli z kościoła i zebrali się przed figurą Matki Boskiej. Zaczęli się do nich przyłączać przechodnie. Tłum zaintonował „Boże! Coś Polskę”, a potem chorał Ujejskiego „Z dymem pożarów, z kurzem krwi bratniej do Ciebie, Panie, bije ten głos...”, wreszcie „Mazurek Dąbrowskiego” i ruszył ku miastu. Następnego dnia warszawiacy znaleźli odezwy nawołujące do powszechnej żałoby narodowej. Na ulicach i w witrynach sklepów stopniowo zaczęły dominować kolory czarny, biały i czerwony.
Podobny charakter miała manifestacja 25 lutego 1861 r., kiedy obchodzono rocznicę bitwy pod Olszynką Grochowską.
Manifestacje rocznicowe zaboru rosyjskiego oddziaływały także na inne zakątki kraju. Na przykład w Wielkopolsce był to okres niejako przypomnienia sobie znaczenia tradycji narodowej. Organizowano dużą liczbę uroczystości, wśród których ważną rolę odgrywały rocznice związane z powstaniem 1830 r.
Kres pokojowym manifestacjom patriotycznym położył wybuch Powstania Styczniowego. Po jego upadku zaborcy powrócili do polityki terroru i represji. Świętowanie rocznic narodowych ponownie nie było możliwe. Upadek zrywu styczniowego usposobił Polaków niechętnie wobec wszelkich prób walki zbrojnej. Polskość miała być broniona przez tzw. pracę organiczną i pracę u podstaw.
Sytuacja zmieniła się na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, gdy społeczeństwo polskie otrząsnęło się z wrażenia klęski roku 1864.
Wiosną 1880 r. pojawił się projekt zorganizowania obchodów rocznicy Powstania Listopadowego. Uroczystości miały objąć wszystkie zakątki kraju. Projekt natrafił na życzliwe przyjęcie. Jednocześnie natychmiast pojawiły się głosy, że organizacja tego przedsięwzięcia powinna znaleźć się w rękach „ludzi poważnych”. Powtarzano, że obchody nie powinny mieć charakteru demonstracji. „Kurier Poznański” pisał:
„Zawsze jednak rocznice listopadowe, mimo czci dla przeszłości, mimo uwielbienia dla zapału i męstwa, miały swoją rzewną i smutną stronę, jako pamiątki wielkich, lecz nie uwieńczonych aureolą powodzenia zamysłów, nieobmyślonych i nieobliczonych należycie zamiarów”.
Głównym celem obchodów miała być organizacja pomocy dla weteranów oraz wydawanie książeczek i obrazków dla ludu, a przede wszystkim manifestacja solidarności narodowej Polaków.
W zaborze pruskim obchody odbyły się w kilkudziesięciu miejscowościach. Wzięło w nich czynny udział kilkanaście tysięcy osób. Porównywalny z zaborem pruskim był zasięg obchodów w Galicji. W zaborze rosyjskim organizowanie obchodów podobnych do tych w innych zaborach było praktycznie niemożliwe.
Tam gdzie uroczystości miały miejsce starano się, by koncentrowały się wokół weteranów powstania lub ludzi w jakikolwiek sposób z nim związanych. Ponadto często odbywały się nabożeństwa w intencji powstańców, a także przyjęcia dla mniejszego, lub większego grona osób. W Poznaniu dodatkowo miało miejsce wystawienie „Halki” Stanisława Moniuszki.
Stosunek władz zaborczych do obchodów był co najmniej niechętny. Szczególnie w Rosji, gdzie w artykułach prasy antypolskiej, zwłaszcza na łamach „Moskowskich Wiedomostii” Katkowa, stwierdzono, że udział Polaków w obchodach był szeroki, objął wszystkie ziemie i wszystkie grupy (tam gdzie uroczystości nie było, udział określono jako „moralny”). Odczytano to jako manifestację nienawiści do Moskali.
Po roku 1880, aż do odzyskania przez Polskę niepodległości, obchody listopadowe nie przybierały już takich rozmiarów. Rocznicę pielęgnowano przede wszystkim w kręgach studenckich – Stefan Żeromski wspominał, że w dniu 29 listopada organizowano specjalne wieczorki studenckie. Ponadto uroczystości organizowane były przez koła śpiewacze, np. w Strzelinie w 1893 r., a później także w środowisku harcerskim, np. w listopadzie 1913 r. na wyspie Jeziora Góreckiego w okolicy Ludwikowa.
Na uwagę zasługują obchody 100 rocznicy powstania 1830 r. w Opolu. Rok 1930 charakteryzował się wzrostem popularności NSDAP wśród Niemców na Śląsku Opolskim. Partia ta zajęła wówczas czwarte miejsce w wyborach do parlamentu Rzeszy (Reichstagu). Hitlerowcy organizowali na ulicach miast górnośląskich demonstracje, pochody i marsze, a także napady na Żydów i Polaków. Mimo atmosfery terroru Polacy zdecydowali się uczcić stulecie zrywu niepodległościowego. W dniu 30 listopada przybyła do Opola grupa artystów z teatru katowickiego, mająca wystawić sztukę „Wesele na Górnym Śląsku”. Na dworcu obok miejscowych Polaków na aktorów oczekiwał tłum nacjonalistów (liczący, wg. „Nowin Codziennych”, około 1000 osób), którzy skandowali hasła wrogie Polsce i Polakom. Artyści musieli być eskortowani przez policję. Inscenizacja odbyła się w gospodzie w Gosławicach (pomimo, że grupa nacjonalistów stała także przed gospodą). Po przedstawieniu Polacy gorąco oklaskiwali aktorów, dziękując im za odwagę i otuchę w napiętej sytuacji. Tymczasem hordy hitlerowców grasowały w Opolu. Wobec tego władze zdecydowały się przewieźć polskich artystów pod eskortą do Groszowic, skąd wrócili oni do Katowic.
Obecnie rocznica Nocy Listopadowej szczególnie uroczyście obchodzona jest w Wojsku Polskim – jako Dzień Podchorążego. Tego dnia odbywa się uroczysty apel, składa się wiązanki kwiatów pod pomnikiem patrona szkoły wojskowej. Przy pomniku ma również miejsce uroczysta zmiana warty. Dowództwo szkoły przekazuje komendę w ręce podchorążych. Istotnym akcentem obchodów jest wieczorny, uroczysty przemarsz ulicami miasta kompanii honorowej ze sztandarem szkoły, w asyście orkiestry i pododdziałów z pochodniami. Doniosłość uroczystości podkreśla fakt, że podchorążowie ubrani są w repliki mundurów z okresu Powstania Listopadowego.
Chciałbym przejść teraz do zagadnienia symboli Powstania Listopadowego.
Na podstawie „Encyklopedii Popularnej PWN” mogę stwierdzić, że symbol to znak umowny, występujący zwykle, choć nie zawsze, w formie wizualnej, pełniący funkcję zastępczą wobec pewnego przedmiotu (pojęcia, stanu rzeczy itp.) i przywodzący ów przedmiot (pojęcie, stan rzeczy ) na myśl oraz budzący związane z nim uczucia i reakcje.
W niniejszych rozważaniach jako symbole będę traktował ikonografię, przedmioty, muzykę, literaturę, ludzi, miejsca i pomniki związane z Powstaniem Listopadowym.
Bohaterski zryw narodu polskiego lat 1830-31 znalazł szerokie odzwierciedlenie w twórczości plastycznej, muzycznej i literackiej. W świadomości zbiorowej po dziś dzień funkcjonuje wiele obrazów i wątków ikonograficznych ukształtowanych w dziełach malarzy, grafików i rysowników. Dzieła tych artystów możemy podzielić na cztery grupy.
Pierwszą stanowią sceny batalistyczne i rodzajowe, niejako dokumentujące epizody walk powstańczych. Wydarzenia Nocy Listopadowej upamiętnił min. Marcin Zaleski. Jego „Atak na Arsenał” uderza niezwykle realistycznym przedstawieniem dramatyzmu chwili. Odwagę polskich żołnierzy obrał za temat Józef Kondradowicz. Ten bezpośredni uczestnik bitwy grochowskiej przedstawił jej ostatnią fazę – odparcie w krwawym boju szarży kirasjerów pułku imienia księcia Alberta Pruskiego przez brygadę gen. Kickiego.
Obraz bitwy grochowskiej uwiecznił także inny jej uczestnik – Jan Lewicki. Artysta ten zilustrował również pochód ulicą Senatorską w Warszawie z dnia 2 kwietnia 1831 roku, gdy obnoszono triumfalnie sztandary rosyjskie zdobyte pod Wawrem i Dębem Wielkim. Na uwagę zasługują ponadto prace Piotra Michałowskiego. Jego dzieła, odznaczające się niezwykłym artyzmem, mają charakter jakby niedokończonych szkiców, w których dominuje dynamika ruchu człowieka i konia.
Do tematyki powstańczej nawiązywali również Juliusz i Wojciech Kossakowie. Do najsłynniejszych dzieł Juliusza należy „Bitwa pod Ostrołęką”, ukazująca starcie dwóch oddziałów kawalerii. Dziełem Wojciecha jest natomiast obraz pt. „Olszynka Grochowska”. Na pierwszym planie autor umieścił grupę „czwartaków” odpierających rosyjski atak. Twarze oficerów i żołnierzy pułku, który okrył się w tej bitwie nieśmiertelną sławą, wyrażają determinację i spokój pomimo ponoszonych strat.
Kolejną grupą dzieł są prace poświęcone przywódcom powstania. Portrety wykonane w konwencji realistycznej, poddane jednocześnie lekkiej idealizacji, noszą cechy portretów psychologicznych. Wojskowi, odziani w mundury i wyposażeni atrybuty męstwa i waleczności, oraz politycy ukazani zostali w pełnym splendorze swej władzy i chwały.
Największym powodzeniem wśród artystów cieszył się, otoczony początkowo prawdziwym kultem, generał Józef Chłopicki. Na litografii Seweryna Oleszczyńskiego bohater ukazany jest w mundurze generała broni z krzyżem kawalerskim Virtuti Militari, Legią Honorową i Gwiazdą św. Stanisława. Inny portret Chłopickiego, rylca F. K. Dietricha, znalazł się w „Kalendarzyku Narodowym na rok 1831”.
Kilku portretów doczekał się także generał Jan Skrzynecki. Do najsłynniejszych należą opracowane przez Jana Nepomucena Żylińskiego, Ludwika Horwata oraz Filipa Romanowskiego. Janowi Nepomucenowi Żylińskiemu zawdzięczamy ponadto portrety: Piotra Wysockiego oraz generałów Jana Krukowieckiego i Jana Umińskiego. W panteonie sław powstania swoje miejsce znaleźli także uwiecznieni przez Seweryna Oleszczyńskiego: Adam Jerzy Czartoryski i Joachim Lelewel.
Galerią portretów ludzi związanych z Powstaniem Listopadowym był album wydany przez Józefa Straszewicza pt. „Les Polonais et les Polonaises dans la revolution du 29 novembre 1830 …”. Składał się on z dwudziestu zeszytów po pięć portretów opatrzonych biogramami.
Portrety przywódców powstania były wśród Polaków bardzo popularne. Według relacji Fanny Lewald: „W każdym domu znaleźć można było podobizny Chłopickiego, Lelewela, Dwrenickiego, Skrzyneckiego (...)”.
Trzecią grupę dzieł stanowiły prace poświęcone mundurom wojsk polskich. Zainteresowanie mundurami wykazywał min. F. K. Dietrich, który zadedykował generałowi Janowi Skrzyneckiemu cykl trzydziestu akwarel przedstawiających uniformy nowo utworzonych formacji wojska polskiego. Mundury polskich jednostek wojskowych przedstawiają także słynne akwarele Romana Rupniewskiego, a Jan Lewicki sporządził podkłady rysunkowe do litografii, które utworzyły specjalny cykl poświęcony umundurowaniu pt. „Wojsko Polskie”. Prace tych artystów odegrały znaczną rolę w procesie kształtowania w społeczeństwie szacunku i kultu dla polskiego munduru, a tym samym dla rozwijania polskiego patriotyzmu.
Wreszcie czwarta grupa, obejmująca obrazy alegoryczne. Dzieła należące do tego nurtu, ze względu na symboliczne treści, wywarły znaczny wpływ na świadomość Polaków. Jednym z popularniejszych motywów było pożegnanie Polaków z Ojczyzną. Przedstawiono młodego ułana z ramieniem na temblaku i twarzą utopioną w dłoniach, siedzącego nieopodal słupa granicznego. Do ikonografii przeszły także inne atrybuty. Synonimem klęski stały się samotne postacie rannych żołnierzy na pobojowisku, wśród ciał towarzyszy i koni oraz zniszczonych dział. Podobną wymowę miały grobowce, łańcuchy, a nade wszystko zraniony strzałą Orzeł Biały.
Głęboką wymowę społeczną, w duchu solidarności narodowej, miały przedstawione wspólnie postacie szlachcica z szablą, mieszczanina ze strzelbą i chłopa z kosą. Był to symbol wspólnej walki całego narodu o wolność.
Ikonografia tworzona aby mobilizować opinię publiczną i „krzepić serca”, stała się jednym z czynników wpływających na uczucia i nastroje patriotyczne społeczeństwa polskiego. Powielane nierzadko w setkach egzemplarzy wizerunki polskich żołnierzy i bohaterów narodowych ukazywały w nich heroiczne wzorce postępowania, bojowników dążących do zrzucenia jarzma niewoli bez względu na ogrom ponoszonych ofiar.
Od chwili wybuchu Powstania Listopadowego, przez cały czas jego trwania, a po jego upadku przez długie lata niewoli biżuteria patriotyczna i inne pamiątki związane ze zrywem wiernie towarzyszyły społeczeństwu w jego walce o niepodległość, ożywiając ducha narodowego, rozbudzając nadzieję, dodając otuchy i upowszechniając ogólne idee narodowe.
Ogromną popularnością cieszyły się pierścienie. Miały one najczęściej kształt sygnetów z przytwierdzoną tarczą, na której widniał wizerunek Orła Białego na tle czerwonym, lub Orła i Pogoni na tle czerwono-błękitnym. Po bokach tarczy występowały emblematy wojskowe, tzn. szable, lance, pistolety, lufy armatnie, kosy, czaka, czy konfederatki. W Galicji, ze względu na represje zaborcy, wykształciła się odmiana pierścienia z tzw. skrytką, która osłaniała tarczę herbową. Zamiast tarczy herbowej umieszczano czasem miniaturowe wizerunki przywódców powstania. Znane są na przykład pierścienie z wizerunkiem generała Jana Skrzyneckiego. Na wewnętrznej stronie pierścienia figurowała data wybuchu powstania, później także daty kolejnych rocznic. Ponadto grawerowano rozmaite hasła o charakterze patriotycznym. Do najpopularniejszych należały: „Wolność lub Śmierć” (pierścienie z tym hasłem i datą 29 listopada mieli wg. tradycji nosić uczestnicy ataku na Belweder), „Polska wskrzeszona (…)”, „Szlachetnym szacunek, nikczemnym pogarda”, później również „Boże zbaw Polskę” lub „Oby Bóg dzieło oswobodzicieli Ojczyzny dokończył”.
Popularność pierścieni w niewielkim tylko stopniu przewyższała popularność pamiątek związanych z bitwą pod Olszynką Grochowską. Były to: złote obrączki z drzazgami olszyny, igielniki drążone z gałązek, kubki srebrne z olchowymi denkami lub pokrywkami, ścięte gałązki olch rosnących na polu bitwy, a przede wszystkim tzw. krzyżyki z Olszynki. Ich powstanie tradycja łączy z postaciami Klaudyny Potockiej i Adama Mickiewicza. Najbardziej typowymi były egzemplarze wykonane z cienkich gałązek, o ramionach zakończonych złotymi skuwkami. Na skrzyżowaniu ramion umieszczono prostokątną złotą tabliczkę z wyrytym dwustronnie napisem „Z Olszynki” i datą „25 lutego 1831 roku”. Na tabliczkach umieszczano rzadziej tarczę z Orłem i Pogonią, lub miniatury wodzów.
Wśród innych pamiątek wyróżnić można kokardy narodowe, które na mocy ustawy z dnia 7 lutego 1831 r. przyjęły barwy biało-czerwone.
Ciekawymi eksponatami są również spinki do mankietów wykonane z monet bitych przez Rząd Narodowy. Monetami ozdabiano także kubki, papierośnice i tabakierki. Symbolami powstańczymi dekorowane były zegarki, bransolety, broszki, szpilki do krawatów, fajki, pozytywki, notesy, sztambuchy, makaty, chusty itp.
Nowego znaczenia nabrały pamiątki wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości, gdy spełniły już swe zadania symboliczno-patriotyczne. Stały się wtedy świadectwem przeszłości narodowej. Przekształciły się w cenne zabytki muzealne oraz przedmioty kolekcjonerstwa.
Powstanie Listopadowe odcisnęło swoje piętno także w muzyce. Pod wpływem wydarzeń 1830 r. Kazimierz Delavigne napisał „Warszawiankę”, przełożoną na język polski przez Karola Sienkiewicza. Do tekstu tego muzykę skomponował Karol Kurpiński. Pieśń ta stanowiła niejako hymn w okresie trwania powstania, a po jego klęsce znalazła się w repertuarze najczęściej śpiewanych polskich pieśni patriotycznych. Warto wymienić także skomponowane przez Ludwika Joachima Glińskiego utwory pt. „Bitwa pod Pragą i Grochowem”, czy „Marsz generała Umińskiego”. Do najsłynniejszych pieśni o tematyce powstańczej należy „Walecznych tysiąc” skomponowana przez Adalberta Sowińskiego do słów Juliusza Mosena.
Pieśni o tematyce powstańczej powstawały spontanicznie. W repertuarze dominowały oczywiście marsze. Poza wyżej wymienionymi kompozytorami, tworzyli je także Józef Elsner, Napoleon Wysocki, czy Józef Nowakowski. Utwory te zagrzewały do walki, podtrzymywały patriotyzm, budziły nadzieje i pomagały przetrwać okresy represji i terroru.
Wpływy powstania widoczne są w literaturze tamtego okresu. Z doświadczeń zrywu, a zwłaszcza z jego klęski i niewykorzystanych szans powstała wielka „literatura rozrachunkowa”. Chyba najwspanialej rozwinął ją Juliusz Słowacki w „Kordianie”, „Lilii Wenedzie”, „Beniowskim” i „Grobie Agamemnona”.
Rozrachunek z powstaniem jest wątkiem także „Dziadów cz. III” Adama Mickiewicza.
Specjalne miejsce zajmuje dzieło Maurycego Mochnackiego pt. „Powstanie narodu polskiego w roku 1830-31”. Publicysta ten przeprowadził chyba pierwszą syntezę dziejów zrywu i próbę jego oceny.
Rozważając obecność motywu Powstania Listopadowego w literaturze nie wolno pominąć wspaniałych dramatów Stanisława Wyspiańskiego pt. „Noc listopadowa” i „Warszawianka”.
Drugim nurtem nawiązującym do powstania była poezja ukazująca jego epizody i bohaterów. Najsłynniejszym dziełem tej grupy jest „Reduta Ordona” Adama Mickiewicza. Godne zauważenia są też „Sonety wojenne” Stefana Garczyńskiego, utwór „Pamiątce Rajnolda Suchodolskiego” Konstantego Gaszczyńskiego, czy „Dnia 9 września 1831 r.” Kazimierza Brodzińskiego.
Literatura o tematyce powstańczej miała na celu podtrzymanie wśród Polaków woli odzyskania niepodległości. Ostro piętnowała błędy władz powstańczych, zwłaszcza kunktatorstwo generałów, ugodowość polityków i lekceważenie spraw chłopów. Autorzy poprzez swoją krytykę chcieli wykształcić w społecznej świadomości mechanizmy, które uniemożliwiłyby w przyszłości popełnienie tych samych błędów. Literatura wskazywała na zwykłych żołnierzy, jako na prawdziwych bohaterów. Służyła budowaniu w społeczeństwie poczucia dumy narodowej.
Symbolami mogą być ludzie, których czyny zapewniły im miejsce w świadomości społeczeństwa i dlatego stali się wzorcami osobowymi. Człowiekiem – symbolem jest niewątpliwie kapitan Emilia Plater. O bohaterce pisali zarówno poeci polscy (K. Gaszczński, E. Odyniec), jak i obcy ( M. Justin, Pepoli, czy Buchner). Najbardziej rozsławił ją Adam Mickiewicz w wierszu „Śmierć pułkownika”. Nie ma tu znaczenia, że Emilia z utworu Wieszcza nie jest prawdziwa, że jest to obraz wyidealizowany i zmitologizowany. Najważniejsze jest to, że dzięki temu Emilia Plater stała się symbolem narodowym – symbolem walki kobiet. Jej wyidealizowany wizerunek szerzyły wśród Polaków masowo powielane sztychy czy ryciny, a później nawet emisje Banku Polskiego. O jej popularności świadczy fakt, że została patronką jednej z pierwszych harcerskich drużyn żeńskich na ziemiach polskich – 3 drużyny we Lwowie.
Człowiekiem – symbolem jest również generał Józef Sowiński. Jego zmitologizowana postać stała się synonimem patriotyzmu, nieustępliwości i męstwa. Jak wielu dowódców powstańczych Józefa Sowińskiego otaczał powszechny kult. Wyrazem tego były liczne litografie oraz biżuteria z jego miniaturkami. Bohaterski obrońca Woli stał się natchnieniem artystów. Jego heroiczna śmierć została ukazana min. przez Wojciecha Kossaka w obrazie pt. „Śmierć generała Sowińskiego”. Postać generała znalazła swoje miejsce także w literaturze polskiej. Oprócz „Sowińskiego w okopach Woli” pióra Juliusza Słowackiego, wiersze o beznogim generale pisali także Konstanty Gaszczyński, Maria Konopnicka, Artur Oppman i Teofil Lenartowicz .
W roku 1918 Polska ponownie pojawiła się na mapie Europy. Wielu bohaterów okresu niewoli straciło swą aktualność i poszło w niepamięć. Z Józefem Sowińskim stało się inaczej. Można nawet zaobserwować nasilenie się jego kultu. Był nadal wzorem patriotyzmu, męstwa i poświęcenia. Został patronem Legii Inwalidów Wojennych Wojsk Polskich, a za prezydentury Stefana Starzyńskiego w parku jego imienia odsłonięto okazały pomnik „Obrońcy Woli”. Jeszcze jednym akcentem podkreślającym popularność generała było rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 11 czerwca 1928 roku, na mocy którego I Gimnazjum Męskie w Warszawie przyjęło imię generała Józefa Sowińskiego.
Symbolami są także pomniki. Symbolami specyficznymi, albowiem stawiane z reguły w celu upamiętnienia wydarzeń lub postaci ważnej dla społeczeństwa. Czasem zdarzają się jednak od tego wyjątki. Są sytuacje gdy wystawia się pomniki nie chciane przez naród. Od takiego obelisku pragnę zacząć tą część mojego rozważania.
Monument, wzniesiony w 1841 roku na rozkaz cara na placu Saskim w Warszawie, poświęcony był oficerom poległym w Powstaniu Listopadowym, którzy dochowali wierności imperatorowi. Społeczeństwo warszawskie nie zaakceptowało tego pomnika. Wkrótce wykształcił się zwyczaj polegający na tym, że manifestowano swoje uczucia poprzez oplucie obelisku. Zwyczaj ten najbardziej rozpowszechniony był wśród młodzieży (np. Maria Skłodowska wspominała, że jako czternastoletnia uczennica poczytywała sobie za punkt honoru napluć codziennie na monument), ale także starsi mieszkańcy nie kryli niechęci w stosunku do tego symbolu carskiego ucisku.
Polscy bohaterowie Powstania Listopadowego na „swoje” pomniki musieli czekać aż do odzyskania niepodległości. Polacy, którzy w okresie niewoli co najwyżej mogli stawiać krzyże na mogiłach powstańczych, wreszcie mieli możliwość w pełni uczcić swoich bohaterów i wydarzenia związane z powstaniami narodowymi, w tym ze zrywem 1830 roku.
Idea upamiętnienia zwycięstwa pod Iganiami narodziła się już w 1922 roku, gdy w Siedlcach powstał Komitet Budowy Pomnika. Odsłonięto go 13 września 1931 roku, dzięki staraniom Koła Siedlczan i Komitetu. W trakcie uroczystości która zgromadziła tłumy podkreślano, że męstwo powstańców winno być otuchą w ciężkich chwilach walki z kryzysem gospodarczym. Również pomnik w Stoczku, odsłonięty 10 maja 1831 roku stanął dzięki składkom mieszkańców miasta i ówczesnej gminy Prawda.
Bohaterstwo powstańców postanowili uczcić także mieszkańcy Ostrołęki. Najpierw, w czasie I wojny światowej, rozebrano pomnik carski upamiętniający zwycięstwo Rosjan, a następnie w 1930 roku rozpisano konkurs na projekt pomnika – mauzoleum. Dzieło Romana Zerycha i Borysa Zsinserlinga odsłonięto w stulecie bitwy. Uroczystość zgromadziła dziesięć tysięcy ludzi. W okresie II wojny światowej mauzoleum uległo poważnym zniszczeniom, ale w latach pięćdziesiątych zostało odnowione. W roku 1973 staraniem ostrołęckich rzemieślników uczczono powstańców jeszcze jednym obeliskiem. Jest to monument w postaci dwóch głazów. Na jednym z nich widnieje płaskorzeźba żołnierza – czwartaka, a na drugim napis: „Tym co w boju zapragnęli słynąć dwie tylko drogi zwyciężyć lub zginąć”.
Ciekawa jest historia pomnika bohaterów Olszynki Grochowskiej. Już 12 lipca 1916 roku, w obecności około stu tysięcy Polaków, odsłonięto pamiątkowy krzyż. Następnie Towarzystwo Przyjaciół Grochowa wystąpiło z pomysłem usypania kopca w Olszynce. Zamiaru tego nie zrealizowano z powodów technicznych. W tej sytuacji pojawiła się idea budowy wielkiego mauzoleum. W stulecie bitwy miała miejsce uroczystość położenia kamienia węgielnego i wmurowania aktu erekcyjnego. II wojna światowa przekreśliła ambitne plany działaczy społecznych. Udało się jedynie ukończyć budowę pomnika – kościoła, gdzie umieszczono kilka tablic upamiętniających bohaterów Grochowa. Po wojnie przystąpiono do tworzenia na terenie Olszynki Parku Pamięci Narodowej, który zajmuje obecnie 67 ha.
Wznoszenie pomników jest wyrazem dążenia społeczeństwa do uwiecznienia w swej świadomości wydarzeń, którym monumenty te poświęcono. Powstanie Listopadowe, jako element oddziałujący na świadomość społeczeństwa żyjącego w Polsce po 1918 roku, szczególne znaczenie miało w dwudziestoleciu międzywojennym. Świadectwem tego są nie tylko masowo wznoszone pomniki ale także np. program centralnych uroczystości imieninowych Józefa Piłsudskiego w 1933 roku. W programie tym możemy przeczytać zapowiedź widowiska w Teatrze Wielkim pt. „Żywe wizerunki bohaterów Polski. Od Chrobrego do Piłsudskiego”. W gronie bohaterów tego widowiska, wśród których byli między innymi Bolesław Chrobry, Kazimierz Wielki, Władysław Jagiełło, Stefan Batory, Stanisław Żółkiewski, Jan III Sobieski, Tadeusz Kościuszko, książę Józef Poniatowski, czy Romuald Traugutt, znalazł się także symboliczny Stary Wiarus z 1831 roku.
Z kolejnym symbolem łączy się legenda. W czasie bitwy grochowskiej jednemu z adiutantów gen. Józefa Chłopickiego odłamek urwał trzy palce u prawej ręki. Żołnierz ten składając meldunek zasalutował dwoma skrwawionymi palcami, a potem zemdlał. Na pamiątkę tego wydarzenia żołnierze polscy, w przeciwieństwie do żołnierzy wszystkich innych armii świata, salutują przykładając do daszka czapki dwa palce. Odmienny sposób salutowania szczególne znaczenie miał w okresie II wojny światowej. Wskazywał na narodowy charakter polskich formacji wojskowych, walczących zarówno na zachodzie jak i na wschodzie. Jak każdy symbol narodowy wzmacniał patriotyzm, dodawał odwagi i podsycał wolę walki.
Wiek XX to stulecie radia i telewizji, które w największym stopniu kształtują postawę i świadomość społeczeństwa. Dlatego zdecydowałem się ustalić na podstawie zbiorów zawartych w archiwum „Trybuny Opolskiej”, czy i w jakim stopniu media prezentowały wartości i symbole związane z Powstaniem Listopadowym. Rozważania moje obejmują lata 1970-1999, który to okres podzieliłem na trzy dziesięciolecia. Pod uwagę brałem programy telewizyjne i audycje radiowe, które emitowano w dniu 29 listopada.
W pierwszym dziesięcioleciu, obejmujący lata 1970-79, doszukałem się dwóch audycji radiowych poświęconych muzyce okresu powstania. Program pierwszy Polskiego Radia nadał w 1971 roku audycję pod tytułem „Muzyka polska z czasów Powstania Listopadowego”, a w 1972 roku audycję pod tytułem „Listopadowa ballada”. W latach siedemdziesiątych nie znalazłem natomiast żadnego programu telewizyjnego poświęconego powstaniu.
Lata 1980-89, za sprawą przypadającej w tym okresie 150 rocznicy Nocy Listopadowej, wyglądają zupełnie inaczej. W 1980 roku program pierwszy Polskiego Radia ponownie nadał audycję poświęconą muzyce tamtego okresu. Nosiła ona tytuł „Pieśń Powstania Listopadowego w 150 rocznicę”. Do obchodów przyłączyła się także telewizja. W Programie Drugim wyemitowano program historyczny pod tytułem „Powstanie Listopadowe”. Natomiast w Programie Pierwszym nadała program pod tytułem „Podchorążowie 80” prezentujący sylwetki ówczesnych podchorążych. Najwięcej czasu antenowego poświęcił obchodom rocznicowym program drugi Polskiego Radia. Nadano wówczas spektakl radiowy dramatu Stanisława Wyspiańskiego pod tytułem „Warszawianka” oraz audycje „Oto dzień krwi i chwały” i „Dramat Nocy Listopadowej”.
Lata 1981-89 upłynęły pod znakiem audycji radiowych poświęconych pieśni powstańczej. W telewizji temat zrywu 1830 roku pojawił się jeszcze tylko raz, dopiero 1989 roku, w postaci filmu dokumentalno-fabularnego pod tytułem „Powstanie Listopadowe”.
W latach 1990-99 tematyka powstania została praktycznie wyrugowana z telewizji. W programach radiowych doszukałem się natomiast dwóch audycji nawiązujących do wydarzeń 1830 roku. Były to w 1990 roku „Dramat Nocy Listopadowej”, a dwa lata później spektakl radiowy „Warszawianka”.
Z niniejszego zestawienia wynika jednoznacznie, że największe w ciągu ostatnich trzydziestu lat nagromadzenie programów nawiązujących do listopada 1830 r. miało miejsce w latach osiemdziesiątych. Związane był to przede wszystkim z przypadającą 1980 roku 150 rocznicą wybuchu powstania. Lata dziewięćdziesiąte są pod tym względem o wiele uboższe. Szczególnie dotyczy to telewizji, która z programów poświęconych zrywowi 1830 roku zrezygnowała właściwie całkowicie.
Jak widać z powyższego rocznice i symbole związane z Powstaniem Listopadowym miały szczególne znaczenie w okresie zaborów i w dwudziestoleciu międzywojennym. Wyraża się to przede wszystkim w organizowaniu uroczystości rocznicowych poświęconych temu zrywowi, ale także w ikonografii, muzyce, literaturze, a w okresie po 1918 roku także w stawianiu pomników poświęconych wydarzeniom 1830-31 r. Doniosłą wymowę ma również biżuteria i inne pamiątki „listopadowe” przechowywane z pietyzmem jako spuścizna minionych pokoleń.
Obecnie rocznica powstania nie ma już takiego znaczenia jak niegdyś. Społeczeństwo nie obchodzi jej tak uroczyście, jak choćby jeszcze przed II wojną światową. Również media temat zrywu 1830 roku zepchnęły jakby na dalszy plan. Jedynie wojsko kultywuje tradycje powstańcze, jako wyraz swego narodowego charakteru.
