Do zaprzyjaźnionej kancelarii radców prawnych zgłosił się klient który zadał pytanie: "Chodzi mi o odsetki umowne np. w wysokości 1% dziennie ale w umowie pożyczki zawartej przed wprowadzeniem ustawy antylichwiarskiej, a więc np. w umowie pożyczki z 2002 r. Jeżeli dopiero teraz skieruję pozew o zapłatę to czy mam szanse na to że sąd zasądzi tak wysokie odsetki umowne? Co w sytuacji gdybym dzisiaj jako pożyczkodawca zawarł umowę pożyczki z tak określonymi odsetkami, gdyż po prostu nie słyszałbym o ustawie antylichwiarskiej i że lichwa to podobno przestępstwo. Jak rozumiem, jeżeli strony w umowie pożyczki określa odsetki wyższe od maksymalnych w rozumieniu kc, to pożyczkodawcy grozi odpowiedzialność karna za lichwę. Jak rozumiem tak samo w przypadku gdy strony w umowie pożyczki określają kwotowo wartość dzienną odsetek która jest wyższa od odsetek maksymalnych gdy porównać z kwotą udzielonej pożyczki. Jaka kara grozi za lichwę i czy będąc w nieświadomości tego miałbym możliwość np. złożyć dłużnikowi stosowne oświadczenie zmniejszające wysokość tych odsetek, aby uniknąć kary?"
Zgodnie z art. 359 § 21 k.c. maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej, czyli przede wszystkim z umowy pożyczki, nie może przekraczać czterokrotności stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego. Jeżeli wysokość odsetek wynikających z umowy pożyczki przekracza wysokość odsetek maksymalnych, należą się odsetki maksymalne - zgodnie z kolei z zapisem w art. 359 § 2 2 k.c. Co prawda przed zmianą w tym zakresie dopuszczana była pełna swoboda ustalania wysokości odsetek, jednak w praktyce sądy obniżają wysokość odsetek w umowach pożyczek do zawarcia których doszło przed tą zmianą w kodeksie cywilnym. Pomimo tego, że odnośne nowe przepisy mają zastosowanie do umów pożyczek zawartych po wejściu ustawy antylichwiarskiej w życie. Sądy bowiem obniżają wygórowane odsetki ze względu na zasady współżycia społecznego, zwykle do wysokości właśnie odsetek maksymalnych które gdy zostaną wraz z kapitałem spłacone, dają wszak pożyczkodawcy wysoki zysk. Nakazywanie zwrotu nadmiernie wygórowanych byłoby naruszeniem zasady współżycia społecznego.
Natomiast przestępstwo lichwy określone jest w art. 304 kk "Kto, wyzyskując przymusowe położenie innej osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, zawiera z nią umowę, nakładając na nią obowiązek świadczenia niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3" - tak określone i penalizowane jest przestępstwo lichwy. Zważywszy brzmienie tego przepisu należy stwierdzić, że samo zastrzeżenie w umowie pożyczki odsetek wyższych niż maksymalne nie jest karalne.
Zwróćmy uwagę, że warunkiem kwalifikującym pożyczkodawcę do poniesienia odpowiedzialności karnej jest świadomość tego, że pożyczkobiorca znajduje się w położeniu z którego jedynym wyjściem jest zaciągnięcie pożyczki u sprawcy - pożyczkobiorcy żądającego zobowiązania się przez pożyczkobiorcę do zapłaty lichwiarskich odsetek. Czyli, przykładowo jeżeli pożyczkobiorca winien jest pieniądze gangsterom którzy grożą jemu, jego rodzinie wyrządzeniem krzywdy i żądają natychmiastowej spłaty długu. Jeżeli więc pożyczkodawca wie że pożyczkobiorca ma takie kłopoty i gdy wie, że nie ma on szansy na szybką pożyczkę z innego źródła i to dlatego pożyczkodawca zastrzega w umowie lichwiarskie odsetki, wówczas popełnia przestępstwo lichwy określone w art. 304 kk.
Inny przykład to zbliżająca się licytacja komornicza mienia, firmy pożyczkobiorcy. Maszyn, urządzeń, towaru wykonanego pod zamówienia klientów w związku z podpisanymi kontraktami. Załóżmy że pożyczkobiorca był niemal pewien że otrzyma pożyczkę albo kredyt w banku i z tak pozyskanych środków miał uregulować dług u komornika aby ten nie zlicytował mu firmy gdyż to spowodowałoby jego bankructwo i niepewny los, niedolę jego bliskich, w tym jego dzieci. Jeżeli nagle okaże się, że bank kredytu nie przyznał a termin zapłaty długu pod rygorem przeprowadzenia licytacji jest np. nazajutrz, wówczas pożyczkobiorca może być gotów zgodzić się na lichwiarskie odsetki w umowie pożyczki. Jeżeli pożyczkodawca udzielający pożyczki z lichwiarskimi odsetkami wie o sytuacji pożyczkobiorcy, wówczas właśnie popełnia przestępstwo lichwy. Nie ma znaczenia to, ze pożyczkobiorca godzi się na tak wysokie odsetki, ma świadomości tego że podpisuje tak niekorzystną umowę pożyczki. Podpisuje, bo musi, bo nie ma innego wyjścia.
Mogą być jednak i takie sytuacje w których, pożyczkobiorca mógłby obejść się bez zaciągnięcia pożyczki ale np. poznał atrakcyjną dziewczynę, jest nieodpowiedzialny i chce zaszpanować przed nią nowym, luksusowym autem. Nie posiada wystarczającej zdolności kredytowej aby otrzymać kredyt gotówkowy w banku, więc podpisuje z pożyczkodawca umowę pożyczki z lichwiarskimi odsetkami. Nie wydaje się aby w takiej sytuacji pożyczkodawca udzielając takiej lichwiarskiej pożyczki popełniał przestępstwo lichwy. Nawet jeżeli wie, dlaczego pożyczkobiorca zawiera tak niekorzystną umowę pożyczki. Należy też dodać, że pożyczkodawca nie musi interesować się, dociekać, dlaczego pożyczkobiorca gotów jest wziąć lichwiarską pożyczkę. Jeżeli więc pożyczkodawca nie wie o tym, że pożyczkobiorca jest w sytuacji która zmusza go do zawarcia lichwiarskiej pożyczki, wówczas nie popełnia przestępstwa lichwy udzielając mu pożyczki w której zastrzegli odsetki umowne wyższe od maksymalnych. Oczywiście niezależnie od tego, w postępowaniu o zapłatę sąd zmniejszy te odsetki do maksymalnych.
