Zgodnie z artykułem 480 § 1 Kodeksu Cywilnego, wierzyciel może żądać upoważnienia przez sąd do wykonania czynności na koszt dłużnika, gdy ten nie wykonuje określonego czynienia. Wierzyciel zachowuje również prawo do roszczenia o naprawienie szkody. Z kolei § 2 tego samego artykułu mówi o sytuacji, gdy świadczenie polega na zaniechaniu, wtedy wierzyciel może żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik zaniedbał. Warto podkreślić, że te regulacje dotyczą konkretnych działań faktycznych, a nie kwestii prawnych. Nie można więc użyć tych przepisów do narzucenia drugiej stronie niechcianej umowy. W takim przypadku należy skorzystać z innych unormowań, np. zastępczego oświadczenia woli z artykułu 64 Kodeksu Cywilnego.
Stosunki zobowiązaniowe
Artykuł ten odnosi się do różnorodnych stosunków zobowiązaniowych, w tym takich wynikających z umów i prawa rzeczowego, ale również tych wynikających z ochrony dóbr osobistych (patrz orzecznictwo SN: z 28.3.2017 r., II CNP 30/16, Legalis; z 23.5.2013 r., I CSK 531/12, Legalis). Warto jednak zauważyć, że jeśli wykonawca zamówienia nie usunie wad dzieła w określonym terminie (zgodnie z art. 637 § 1 Kodeksu Cywilnego), to zamawiający nie może żądać od sądu upoważnienia do usunięcia wad na koszt wykonawcy zgodnie z art. 480 § 1 KC (patrz uchwała SN z dnia 15 lutego 2002 r., III CZP 86/01, LEX).
Postępowanie w trybie procesowym
Zgodnie z powyższymi przepisami, wierzyciel może uzyskać upoważnienie do zastępczego wykonania czynności przez sąd w wyroku konstytutywnym, co wymaga wszczęcia postępowania w trybie procesowym. Sąd w swoim wyroku musi wskazać, że koszty wykonania poniesie dłużnik. W sytuacjach nagłych, wierzyciel może dokonać zastępczego wykonania czynności lub usunięcia wad bez upoważnienia sądu, ale musi wykazać, że istnieje wypadek nagły. Bez takiego uzasadnienia wierzyciel może nie tylko stracić prawo do zwrotu poniesionych kosztów, ale także podlegać ewentualnej odpowiedzialności odszkodowawczej. W takiej sytuacji wierzyciel nie traci jednak prawa do dochodzenia odszkodowania od dłużnika z tytułu zwłoki.
Refundacja kosztów
W sytuacji, gdy sąd udzieli upoważnienia wierzycielowi do wykonania czynności na koszt dłużnika, to nadal może wystąpić problem z uzyskaniem zwrotu poniesionych kosztów. Taki zwrot może nastąpić dopiero w odrębnym postępowaniu w sprawie o zapłatę. Poza kosztami, wierzyciel ma również prawo żądać odszkodowania od dłużnika. Jednak taki sposób postępowania może stanowić problem, a sądy orzekają na ten temat w sposób niejednoznaczny.
Zgodnie z art. 1049 § 1 KPC, sąd może udzielić wierzycielowi umocowania do wykonania czynności na koszt dłużnika, jeżeli ten nie wykona jej w wyznaczonym terminie. Jednakże, ten przepis nie odnosi się do czynności, polegających na świadczeniu rzeczy oznaczonych co do tożsamości (art. 1049 § 2 KPC).
Ta instytucja jest inna niż zastępcze wykonanie czynności z art. 480 § 1 KC, ponieważ zastosowanie art. 1049 § 1 KPC jest uzależnione od wystąpienia z pozwem o zobowiązanie dłużnika do dokonania określonej czynności np. przeproszenia za naruszenie dóbr osobistych. Obydwa przepisy (art. 480 § 1 KC i art. 1049 § 1 KPC) wykluczają możliwość żądania jednoczesnego upoważnienia do zastępczego wykonania czynności oraz udzielenia wierzycielowi umocowania do wykonania czynności na koszt dłużnika w jednym pozwie. Niektóre źródła wskazują, że korzystanie z trybu z art. 480 § 1 KC wyklucza możliwość skorzystania z art. 1049 § 1 KPC.
Linia orzecznictwa Sądu Najwyższego
Obecnie, jednakże, stanowisko Sądu Najwyższego uległo zmianie. Według uchwały SN z 17.02.2016 r. (III CZP 106/15, LEX), "wierzyciel nie może żądać od dłużnika jednocześnie wykonania zobowiązania czynienia oraz upoważnienia do wykonania zastępczego na podstawie art. 480 § 1 KC". Jednakże, zasada ta nie jest naruszana, gdy w jednym pozwie żądane jest od dłużnika wykonanie określonego działania, a alternatywnie, upoważnienie wierzyciela do wykonania zastępczego, w przypadku gdy dłużnik nie spełni swojego zobowiązania w wyznaczonym terminie. Takie roszczenie pozwala sądowi ustalić istnienie zobowiązania dłużnika i nakazać mu wykonanie w określony sposób oraz w wyznaczonym terminie, jednocześnie upoważniając wierzyciela do wykonania zastępczego w razie niewykonania przez dłużnika zobowiązania. Jeśli dłużnik wykonuje nakazane świadczenie zgodnie z wyrokiem w wyznaczonym terminie, wierzyciel nie ma prawa do zastępczego wykonania. Jednakże, w przypadku gdy dłużnik nie wykonuje zobowiązania w terminie, wierzyciel ma prawo do zastępczego wykonania.
Wierzyciel, który otrzymał upoważnienie do wykonania czynności na koszt dłużnika w procesie sądowym, ma możliwość żądania przez sąd przyznania mu sumy potrzebnej do wykonania tej czynności na podstawie art. 1049 § 1 zd. drugiego KPC. Po uzyskaniu przez wierzyciela postanowienia sądowego, które przyznaje mu sumę potrzebną do wykonania czynności i po uprawomocnieniu się tego postanowienia, staje się ono tytułem egzekucyjnym, który po opatrzeniu klauzulą wykonalności jest podstawą egzekucji. Dzięki temu, wierzyciel może skutecznie chronić swoje interesy. Wniosek taki można wyciągnąć z komentarza do art. 1049 KPC, napisanego przez M. Krakowiaka.
Warto zauważyć, że już na etapie formułowania żądań pozwu można zaplanować egzekucję orzeczenia sądowego razem z kancelarią adwokacką Kamili Łukowicz, co może znacznie ułatwić cały proces postępowania cywilnego.
