Prawa i obowiązki małżonków

Uprawnienia te, z jednej strony stwarzają dla małżonków możliwość wkraczania w sferę osobistą partnera, z drugiej jednak ograniczają ich swobodę podejmowania decyzji w różnych sprawach.  Prawa i obowiązki mające źródło w związku małżeńskim nie są tożsame do tych wynikających ze stosunków cywilnych. Jakub Łukasiewicz w swojej monografii ujmuje ich charakter w trzech punktach: prawa i obowiązki małżonków mają charakter wzajemny (lecz nie występuje przy nich zasada ekwiwalentności), brak jest przymusowej egzekucji tych praw i obowiązków, elementy majątkowe są ściśle związane z elementami niemajątkowymi[1]. Zgodnie z art. 23 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, małżeństwo w polskim porządku prawnym ma charakter egalitarny, małżonkowie posiadają więc równe prawa i obowiązki. Ponadto, zawarte są one w normach bezwzględnie stosowalnych, a co za tym idzie ich treść nie może być zmieniana wolą małżonków. Mogą oni jedynie regulować granice uprawnień osobistych[2].  Prawa i obowiązki małżonków można podzielić na te mające charakter majątkowy oraz te niemajątkowe. Kodeksowa regulacja nie porządkuje jednak tych praw pod względem redakcyjnym. W księdze drugiej tytułu pierwszego, która nosi tytuł „Prawa i obowiązki małżonków” znalazły się prawa wynikające ze związku małżeńskiego zarówno o charakterze majątkowym jak i osobistym. Jedynie księga trzecia tytułu pierwszego nosząca tytuł „Małżeńskie ustroje majątkowe” zawiera wyłącznie prawa i obowiązki odnoszące się do sfery majątkowej. Wydaje się, że taki zabieg redakcyjny jaki zastosowano jest słuszny ze względu na fakt, że podział praw i obowiązków na majątkowe i niemajątkowe jest nieostry, a uprawnienia i obciążenia majątkowe niekiedy ściśle łącza się z osobistymi.

Wśród praw i obowiązków o charakterze osobistym kodeks wymienia: obowiązek wspólnego pożycia, obowiązek wierności, wzajemnej pomocy, współdziałania dla dobra rodziny oraz uprawnienia dotyczące nazwiska małżonków.  Obowiązek wspólnego pożycia, wierności,  wzajemnej pomocy oraz współdziałania dla dobra rodziny wyartykułowany został bezpośrednio w art. 23 KRiO. Ponadto, art. 24 stanowi, że: „Małżonkowie rozstrzygają wspólnie o istotnych sprawach rodziny, a w braku porozumienia każdy z nich może zwrócić się do sądu”[3]. Doktryna przyjmuje, że pojęcie wspólnego pożycia należy rozumieć nie tylko dosłownie ale zaliczać do tego obowiązku także uprawnienia w sferze miru domowego. Wspólne pożycie definiowane jest w odniesieniu do trzech sfer: duchowej, fizycznej i gospodarczej. Sfera duchowa najogólniej rozumiana jest jako więź uczuciowa jaka istnieje pomiędzy małżonkami, związana z ich obowiązkiem szczerości i życzliwości względem siebie, emocjami jakie między nimi występują oraz wzajemnymi codziennymi relacjami. Więź fizyczna związana jest natomiast ze sferą cielesności i seksualności małżonków, fizycznym obcowaniem i kontaktem między małżonkami. Natomiast więź gospodarcza sprowadza się do faktu wspólnego zamieszkania małżonków w jednym miejscu, prowadzeniu wspólnego gospodarstwa domowego. Uprawnienia w sferze miru domowego sprowadzają się przede wszystkim do prawa małżonka do przebywania w mieszkaniu współmałżonka, również w sytuacji gdy nie przysługują mu do tego mieszkania uprawnienia z innego tytułu prawnego[4]. Obowiązek wierności, którym obarczeni są małżonkowie w pierwszej kolejności oznacza zakaz współżycia fizycznego z inną osobą lub innymi osobami. Obejmuje jednak także pewne ograniczenie wolności i swobody małżonków w kontaktach towarzyskich. Prof. Sokołowski obrazuje to podając przykład sytuacji, w której jedynym powiernikiem męża jest kobieta niebędąca jego żoną. Takie zachowanie narusza wierność małżeńską pomimo tego, że nie nastąpiło pomiędzy nimi współżycie fizyczne[5]. Wierność małżonków oznacza również wzajemne zainteresowanie swoim życiem i sprawami. Obowiązek wzajemnej pomocy obejmuje zarówno pomoc materialną jak i moralną. Małżonek powinien wspierać swojego partnera moralnie w razie zaistnienia pewnych życiowych trudności lub ciężkich wyborów oraz materialnie w czasie choroby czy niedostatku spowodowanym różnymi okolicznościami, np. utratą pracy. Współdziałanie dla dobra rodziny ściśle wiąże się z prawem i obowiązkiem małżonków do wspólnego podejmowania decyzji w istotnych dla rodziny sprawach. Decyzja aby była wiążąca musi obligatoryjnie zostać podjęta wspólnie przez małżonków. Jeśli zadecyduje wyłącznie jeden małżonek, jego decyzja nie jest prawomocna, a co za tym idzie nie wiąże współmałżonka i dzieci. Małżonkom przysługuje jednak, w przypadku braku porozumienia co do określonej kwestii dotyczącej istotnych spraw rodziny, prawo zwrócenia się o rozstrzygnięcie do sądu. Uprawnienie to zostało wyrażone expressis verbis w art. 24 KRiO[6]. Nie blokuje to jednak możliwości małżonków do ponownego rozstrzygnięcia o tej samej sprawie w sposób odmienny, gdy dojdą ostatecznie do porozumienia. Regulacje dotyczące kwestii nazwiska małżonków zawiera art. 25 KRiO. Małżonkowie składają w tej sprawie oświadczenie przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Nie został ściśle określony termin złożenia takiego oświadczenia, małżonkowie mogą to zrobić po zawarciu małżeństwa, albo przed sporządzeniem przez kierownika urzędu stanu cywilnego zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. Jeśli oświadczenie nie zostanie złożone małżonkowie pozostają przy swoim nazwisku. Mogą oni zdecydować o noszeniu wspólnego nazwiska, będącego dotychczas nazwiskiem tylko jednego z nich. Mogą także nosić nazwisko dwuczłonowe, będące połączeniem nazwiska jednego i drugiego małżonka[7]. Istotne jest to aby nazwisko nie zawierało więcej niż dwóch członów. Co do zasady dziecko nosi nazwisko obojga małżonków. Mogą oni jednak postanowić, że ich wspólne dziecko przyjmie nazwisko tylko jednego z rodziców albo też przyjmie nazwisko dwuczłonowe po obojgu rodziców. Analogicznie do oświadczenia o nazwisku małżonków oświadczenie o nazwisku dziecka składa się przed kierownikiem stanu cywilnego po zawarciu małżeństwa albo przed sporządzeniem przez kierownika urzędu stanu cywilnego zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. Jeśli rodzice nie złożą takiego oświadczenia, dziecko będzie nosiło nazwisko obojga rodziców. Do praw i obowiązków osobistych małżonków można także zaliczyć prawa i obowiązki rodzicielskie. Jest to ich szczególny rodzaj, ze względu na to że zazwyczaj determinują pozycję małżonków do końca ich życia. Prof. Sokołowski dzieli elementy, z których składają się prawa i obowiązki rodzicielskie na cztery grupy: współdecydowanie w sprawach związanych z poczęciem wspólnego dziecka, wzajemne prawa i obowiązki rodziców związane z urodzeniem ich wspólnego dziecka, wskazanie nazwiska dziecka, wzajemne reakcje pomiędzy rodzicami związane z pieczą nad ich wspólnym dzieckiem i jego majątkiem. Profesor dodatkowo zauważa, że realizacja funkcji rodzicielskiej zmienia sytuację ekonomiczną rodziców, a zwłaszcza żony. Ze względu na macierzyństwo obejmujące noszenie ciąży oraz osobiste pielęgnowanie dziecka, żona narażona jest na pojawienie się problemów w pracy zawodowej. Tym samym mąż w większym stopniu obciążony jest obowiązkiem materialnego utrzymania rodziny jak również troską o jej funkcjonowanie[8] .

Wśród praw i obowiązków majątkowych wynikających z usankcjonowanego prawnie związku małżeńskiego można wyróżnić te, które ściśle łączą się z elementami niemajątkowymi, te które polegają na możliwości korzystania z osobistego majątku małżonka oraz te wynikające z małżeńskiego prawa majątkowego. Prawa i obowiązki majątkowe ściśle związane z elementami niemajątkowymi dotyczą przyczyniania się do zaspokajania materialnych potrzeb rodziny, odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte na zaspokojenie potrzeb rodziny oraz reprezentacji małżonka. Jeśli chodzi o obowiązek zaspokajania materialnych potrzeb rodziny wyrażony on został w art. 27 KRiO, który stanowi, że boje małżonkowie obowiązani są, według swych sił oraz możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli[9]. Zaspokajanie potrzeb rodziny może polegać nie tylko na uzyskiwaniu materialnych środków do życia w wyniku pracy zarobkowej. Małżonkowie mogą również dbać o materialne potrzeby rodziny poprzez prowadzenie gospodarstwa rodzinnego oraz pracy w nim jak i poprzez opiekę i wychowywanie dzieci. Małżonków obowiązuje zasada „równej stopy życiowej”, co oznacza, że małżonkowie powinni żyć na równym poziomie materialnym. Zakazana jest więc sytuacja, w której jeden z małżonków ze względu na to że lepiej zarabia, żyje dostatniej względem drugiego małżonka. W przypadku niewywiązywania się z obowiązku łożenia na utrzymanie rodziny przez jednego z małżonków, drugi małżonek może domagać się od sądu wydania postanowienia, że wynagrodzenie tego pierwszego z pracy zarobkowej lub innej działalności będzie wypłacane w całości lub w części bezpośrednio do rąk drugiego małżonka. Przy czym art. 28 KRiO, który wyraża tę zasadę wymaga aby małżonkowie pozostawali we wspólnym pożyciu, niemniej jednak ustanie tego pożycia nie oznacza ustania postanowienia sądu[10].  Według kodeksu małżonkowie są odpowiedzialni solidarnie za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich, w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny[11]. Pod takimi zobowiązaniami należy rozumieć takie czynności prawne jak np. zaciągnięcie kredytu na zakup samochodu, który ma służyć rodzinie lub mieszkania. Ciężko natomiast zakwalifikować do tych zobowiązań czynności, które polegają na zapewnieniu rodzinie wyżywienia, ubrania czy też środków czystości. Profesor podkreśla jednak, że przy ustalaniu czy w danej sytuacji chodzi o zwykłe potrzeby czy o potrzeby przekraczające ten poziom, zależy od poziomu życia, stopnia zamożności, wykształcenia czy też stanu zdrowia z jednej strony, a charakteru danej potrzeby z drugiej[12]. Regulacja art. 30 par. 2 przewiduje możliwość wyłączenia przez sąd z ważnych powodów odpowiedzialności jednego z małżonków za zobowiązanie zaciągnięte przez drugiego. Jednak w odniesieniu do osób trzecich takie wyłączenie będzie skuteczne, jeśli było im wiadome. Kwestia reprezentacji małżonka uregulowana została w art. 29 KRiO. Przesłankami jej zaistnienia są: przemijająca i nietrwała przeszkoda, wspólne pożycie małżonków oraz brak sprzeciwu małżonka. Reprezentacja obejmuje zarówno czynności zwykłego zarządu jak i wykraczające poza ten zakres. Nie został unormowany katalog zamknięty czynności zwykłego zarządu jak i przekraczających ten zarząd. Profesor jednak w ramach czynności nieprzekraczających zwykłego zarządu wymienia przykładowo kilka grup m.in: czynności fizyczne i prawne służące do zachowania substancji majątku w stanie niezmienionym, wymiana składników masy majątkowej bez zmiany jej przeznaczenia, naprawa składników majątku, zawieranie umów związanych z zaspokajaniem bieżących potrzeb rodziny. Natomiast w ramach czynności przekraczających zwykły zarząd wymienia: nabycie, zbycie lub istotne obciążenie nieruchomości oraz praw o większej wartości, zmianę sposobu gospodarowania składnikami majątku oraz przeznaczenia nieruchomości, znaczny remont albo przebudowę budynku czy tez podział nieruchomości[13]. Reprezentowanemu małżonkowi przysługuje instytucja sprzeciwu, która pozwala mu skutecznie przeciwstawić się reprezentowaniu własnej osoby przez małżonka. W takiej sytuacji reprezentacja staje się niemożliwa. Jednak sprzeciw będzie skuteczny w odniesieniu do osób trzecich jedynie wówczas gdy był im wiadomy.

Jak już wspominałem do praw i obowiązków małżonków o charakterze majątkowym zalicza się także te polegające na możliwości korzystania z osobistego majątku małżonka. Jest to w szczególności prawo do korzystania z mieszkania małżonka jak również ze sprzętów stanowiących jego wyposażenie. Uprawnienie to zostało wyrażone expressis verbis w art. 28¹ KRiO, który zastrzega że korzystanie to musi się odbywać w celu zaspokojenia potrzeb rodziny[14] . Małżonek może więc żyć w mieszkaniu należącym do swojego współmałżonka, pomimo tego, że nie ma do tego mieszkania tytułu prawnego wynikającego z innego stosunku.  Profesor zauważa, że małżonek ma również prawo do korzystania z majątku krewnych małżonka. Elementem sytuacji majątkowej rodziny są bowiem także ekonomiczne relacje wynikające ze stosunku pokrewieństwa oraz powinowactwa i uzasadniają one możliwość uzyskiwania pomocy ekonomicznej ze strony rodziny małżonka[15].  Do majątkowych praw i obowiązków małżonków należą także te związane z majątkiem wspólnym małżonków. Są oni obowiązani m.in. do wspólnego zarządzania majątkiem wspólnym, jak i do odpowiedniego gospodarowania majątkami osobistymi. Należy podkreślić, że czynności prawa majątkowego mają służebny charakter względem innych obowiązków o charakterze majątkowym, przede wszystkim wobec obowiązku zaspokajania materialnych potrzeb rodziny.

Małżeństwo jest więc związkiem prawnym, który istotnie zmienia sytuację osobistą małżonków.  Otrzymują oni nowe uprawnienia, ale obarczani są również obowiązkami, z których najważniejsze wydają się być obowiązek wspólnego pożycia, współdziałania dla dobra rodziny oraz przyczyniania się do zaspokajania jej materialnych potrzeb. Te trzy obowiązki w największym stopniu prowadzą do utrzymania trwałej i prawidłowej relacji pomiędzy małżonkami jak i do zapewnienia funkcjonowania rodziny w dobrej kondycji. Istotne jest również prawo małżonka do korzystania z mieszkania współmałżonka, ze względu na to, że osoba ta otrzymuje pewien stopień pewności co do miejsca zamieszkania. Zadośćuczynieniem dla współpracy i współdziałania małżonków jest także zasada ponoszenia solidarnej odpowiedzialności za zobowiązania poczynione dla dobra rodziny. Szczególne znaczenie mają prawa i obowiązki w zakresie władzy rodzicielskiej, ze względu na to, że dotyczą sfery relacji nie tylko miedzy małżonkami, ale również pomiędzy nimi, a ich dziećmi. Jednak największe znaczenie wydaje się mieć fakt, że polskie prawo przyjmuje zasadę egalitarności tych praw, która nie pozwala przyjmować pozycji nadrzędnej żadnemu z małżonków i która pozytywnie wpływa na zarówno na stosunki między małżonkami jak i na zdrową atmosferę w rodzinie, której podstawową funkcja staje się wychowanie dziecka.