Bezpaństwowiec a prawa obywatelskie. Gwarancje praw apatrydów w polskim oraz międzynarodowym porządku prawnym

Według Słownika Języka Polskiego apatryda jest to osoba niemająca obywatelstwa żadnego państwa[1]. Konwencja o Statusie Bezpaństwowców dodaje, że jest to osoba nie posiadająca obywatelstwa na podstawie prawa tego państwa. Brak ochrony i gwarancji realizacji podstawowych praw, które przysługują obywatelom ale nie bezpaństwowcom powoduje, że podejmowanie wielu zwykłych czynności jest dla nich utrudnione (założenie rachunku bankowego, zawarcie małżeństwa, zameldowanie) albo wręcz niemożliwe. Bezpaństwowcem można się stać  z różnych przyczyn, m.in. z powodu konfliktu ustaw (w szczególności prawa ius soli i ius sanguinis), niemożności przedstawienia kompetentnemu organowi dokumentów potwierdzających przynależność do danego państwa, emigracji, rozwiązania lub utraty niepodległości danego państwa. Słownik Języka Polskiego definiuje obywatelstwo jako przynależność prawną wiążącą państwo i jednostkę, więzi te związane są z określonymi przywilejami jak i obowiązkami, które obywatel musi względem państwa wypełnić [2]. Bezpaństwowiec, nie posiadając obywatelstwa żadnego państwa jest pozbawiony tych powiązań, co za tym idzie nie musi wypełniać obowiązków wobec państwa ale jest jednocześnie pozbawiony ochrony socjalnej, opieki zdrowotnej z jego strony.

Prawa człowieka są to podstawowe prawa, które przysługują każdemu człowiekowi bez względu na wiek, płeć czy rasę. Zostały one określone w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela.. W Polskim porządku prawnym zostały ujęte w II rozdziale Konstytucji RP z 1997 r. Zawarte w nim artykuły mówią między innymi o gwarancji ochrony życia i wolności dla wszystkich ludzi ze strony Rzeczpospolitej Polski. Natomiast prawa obywatelskie to prawa, które posiadają wyłącznie obywatele państw, w przypadku Polski, również są one zawarte w II rozdziale Konstytucji RP z 1997r. Podział na prawa człowieka i obywatela oraz na prawa obywatelskie oznacza, że apatrydzi mogą korzystać z praw człowieka zawartych w polskiej Konstytucji, lecz prawa obywatela już im nie przysługują. Prawo międzynarodowe jest to zespół norm regulujący stosunki wzajemne między państwami oraz organizacjami międzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych mających zdolność do działania w stosunkach międzynarodowych [3]. Ważne jest stwierdzenie, że prawo międzynarodowe znacznie większym stopniu reguluje kwestię apatrydów niż prawo Polski. Nasz kraj jest jednym z niewielu państw europejskich, w których nie obowiązuje Konwencja o statusie bezpaństwowców jak i Konwencja o ograniczaniu bezpaństwowości. Można więc zaryzykować stwierdzenie, że w kwestii apatrydów Polski system prawa jest w pewnym stopniu zacofany. Nie ułatwiamy mieszkającym w naszym kraju bezpaństwowcom codziennego funkcjonowania.

Jeśli chodzi o stosunek polskiego porządku prawnego do kwestii apatrydów, kwestię te reguluje przede wszystkim Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. Przede wszystkim polska ustawa zasadnicza podkreśla to, że chroni wolność każdej jednostki, a więc również dotyczy to apatrydów. W 31 artykule Konstytucji możemy przeczytać, że „każdy jest zobowiązany szanować wolność i prawa innych”[4]. Ustęp ten także można odnieść do sytuacji bezpaństwowców, ponieważ bez względu na to czy dany człowiek jest obywatelem Rzeczpospolitej czy nie, musi szanować prawo innych do swobody, ale także ma zagwarantowane to, że jego wolność nie będzie naruszona. Artykuł 32 ustęp 2 mówi natomiast, że żaden człowiek nie może być dyskryminowany w różnych aspektach życia: politycznym, społecznym, gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny [5]. W artykule 38 można przeczytać, że Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia. W następnych artykułach Konstytucja RP gwarantuje również nietykalność osobistą, ochronę prawną życia prywatnego, rodzinnego oraz dobrego imienia. Istotne są również zapisy o wolności sumienia, religii, nienaruszalności własności prywatnej oraz swobodzie wyrażania swoich poglądów [6]. Ilość zapisów dotycząca praw i wolności każdego człowieka, a więc także apatrydy w Konstytucji RP jest więc znaczna. Polska ustawa zasadnicza jest gwarantem fundamentalnych  przywilejów należnych każdemu człowiekowi. Z punktu widzenia bezpaństwowca zapisy te są niezwykle ważne, ponieważ na podstawowym poziomie polski porządek prawny jest dla nich gwarantem bezpieczeństwa i wolności.

W płaszczyźnie międzynarodowych regulacji prawnych, niezwykle istotne dla sytuacji apatrydów są zapisy  Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Odnoszą się one do wszystkich ludzi ogólnie, nie różnicując ich na prawa człowieka oraz prawa obywatelskie. Początkowe artykuły dotyczą wolności i równości wszystkich ludzi. Mówią o tym, że bez względu na płeć, rasę, wyznanie czy język nikt nie powinien być dyskryminowany lub odrzucany. Deklaracja podkreśla wagę życia, bezpieczeństwa, posiadania własności osobistej oraz wspiera w dążeniu do egzekwowania swoich praw. Kolejne zapisy Deklaracji zawierają treści dotyczące obywatelstwa. Artykuł 15, ustęp 1 mówi, że każdy człowiek ma prawo do posiadania obywatelstwa [7]. Następne treści odnoszą się do wolności opinii, zrzeszania się, należenia do różnych stowarzyszeń i organizacji. Artykuł 23 wyraża swobodę w szukaniu, podejmowaniu oraz zmianie pracy, poprzez którą człowiek jest w stanie zapewnić finansową płynność sobie i swojej rodzinie. W Deklaracji wyrażone jest także prawo do nauki i rozwoju osobistego. W przedstawionych i wybranych przeze mnie treściach Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela widać, że dotyka ona niemal wszystkich części i dziedzin życia każdego z nas. Apatryda, którego prawa zostają naruszone lub pogwałcane może odwołać się do zapisów Deklaracji. Konwencja o statusie bezpaństwowców z 1954 roku jest to podstawowy dokument prawa międzynarodowego odnoszący się do kwestii bezpaństwowości, który ustanawia podstawowe standardy traktowania osób nieposiadających obywatelstwa żadnego państwa. Zapewnia apatrydom minimum stabilizacji potrzebnej do codziennego funkcjonowania w państwie ich zamieszkania. Konwencja ta powstała, jak sama jej preambuła wskazuje, z „głębokiego zaniepokojenia o bezpaństwowców[8]” równocześnie „stara się zapewnić im jak największe możliwości korzystania z tych podstawowych praw i swobód[9]”. Fundamentalną zasadą Konwencji jest stwierdzenie, że żaden apatryda nie powinien być traktowany gorzej niż cudzoziemiec posiadający obywatelstwo. W pierwszych artykułach Konwencji, podobnie jak w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela oraz w Konstytucji RP, podkreślony jest zakaz dyskryminacji ze względu na rasę, wyznanie, przekonania, pochodzenie [10]. Konwencja wskazuje również na to, że każde państwo, w którym żyje apatryda zobowiązane jest rozstrzygać ewentualne spory na korzyść bezpaństwowca ze względu na jego szczególną sytuację. Państwo takie zobowiązane jest także do traktowania apatrydów w taki sam sposób jak własnych obywateli w kwestiach dotyczących prawa pracy i opieki społecznej. Dotyczy to między innymi pracy zarobkowej, samozatrudnienia oraz wykonywania wolnych zawodów. Państwa wydają także bezpaństwowcom przebywającym na ich terytorium karty podróżne umożliwiające im przemieszczanie się poza terytorium danego państwa. Według art. 32 Państwa Strony Konwencji winny ułatwiać apatrydom asymilację oraz nadanie obywatelstwa. Z drugiej strony Konwencja nakłada na bezpaństwowców obowiązek przestrzegania prawa kraju, który zamieszkują. Należy jednak zauważyć, że pomimo faktu, że Konwencja o statusie bezpaństwowców zapewnia im ochronę jak i korzystanie z podstawowych praw jest jedynie dokumentem przejściowym dążącym do osiągnięcia celu ostatecznego jakim jest uzyskanie obywatelstwa. Aby osiągnąć ten cel w 1961 r. powołany został drugi akt normatywny, mianowicie Konwencja o ograniczaniu bezpaństwowości. Jest to podstawowy dokument prawa międzynarodowego, którego przepisy dążą do ograniczenia tego zjawiska. Pierwsze cztery artykuły dotyczą kwestii nadawania obywatelstwa dzieciom w chwili urodzenia. Trzy kolejne regulują kwestię zrzekania się oraz utraty obywatelstwa uzależniając te czynności od uprzedniego nabycia obywatelstwa innego państwa. Art. 9 głosi, że nie można pozbawić podmiotu obywatelstwa z przyczyn, religijnych, etnicznych lub politycznych. Natomiast art. 10 porusza kwestię akcesji terytorium jednego państwa przez państwo drugie, zabraniając dopuszczanie w takich okolicznościach do rozszerzania problemu bezpaństwowości. Ważne jest, że Konwencja określa zasady nadawania i nieodbierania obywatelstwa wyłącznie w sytuacji zagrożenia bezpaństwowością. Państwa mogą przystąpić do Konwencji o statusie bezpaństwowców jak i do Konwencji o ograniczaniu bezpaństwowości w każdej chwili przedkładając dokument akcesyjny Sekretarzowi Generalnemu ONZ.

Apatrydzi ze względu na brak obywatelstwa jakiegokolwiek istniejącego państwa każdego dnia stawiają czoła problemom, które dla przeciętnego obywatela nigdy nie mogłyby stać się przyczyną kłopotów. Bezpaństwowcy więc mogą napotkać trudności począwszy od zawarcia związku małżeńskiego czy możliwości podjęcia legalnej pracy kończąc na czynnościach tak prozaicznych jak kupno karty zezwalającej na poruszanie się komunikacją miejską. Dlatego tak istotne jest aby każde państwo przyjęło Konwencję o statusie bezpaństwowców, która umożliwiłaby nadanie tej grupie społecznej statusu prawnego. Brak tej Konwencji w porządku prawnym państw uważam za największą przeszkodę w procesie dostosowywania apatrydów do życia w społeczeństwie. Równie istotne jest przyjęcie Konwencji o ograniczaniu bezpaństwowości, która na celu ma zapobieganie temu zjawisku. Widoczne jest więc, że pomimo faktu, że Konstytucja RP zapewnia podstawowe prawa każdemu człowiekowi, podobnie jak obowiązująca w naszym państwie Powszechna Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela nie rozwiązuje to w pełni problemów dotyczących apatrydów. Społeczność międzynarodowa powinna w większym stopniu wpływać na państwa neutralne apatrydom w celu przyjęcia dwóch konwencji. Państwa poprzez ich przyjęcie obrazują swoje zaangażowanie w działania na rzecz bezpaństwowców, którzy mogą cieszyć się ochroną prawną a w związku z tym nie martwić się o stabilne i bezpieczne funkcjonowanie. Cieszy natomiast inicjatywa podejmowana przez samych obywateli w postaci projektów organizowanych przez organizacje pozarządowe mających na celu uzmysłowić ludziom skalę problemu bezpaństwowości. Podobnie jak społeczność międzynarodowa ma wpływ na poszczególne państwa tak sami obywatele tych państw mają siłę i odpowiednie środki aby wpłynąć na działania władzy w celu poprawy sytuacji apatrydów.