Prawo prasowe - prasa w świetle polskiego systemu prawnego

Rozwijające się na przestrzeni wieków różne formy mediów stanowią doskonały środek przekazywania wiadomości. Prasa, radio, telewizja, a w ostatnich kilkunastu latach również internet są dla społeczeństwa narzędziem, dzięki któremu poznajemy i dowiadujemy się o zjawiskach, wydarzeniach i faktach, które dzieją się nie tylko w naszej bliskiej okolicy, ale także w najdalszych zakątkach globu. To media kreują wizerunek prezentowanego obrazu rzeczywistości. Każdy kto pozyskuje informacje za pomocą mediów, powinien z pewną rezerwą podchodzić do autentyczności prezentowanych treści. Nie można bezwzględnie twierdzić, że media kłamią, ale nie trudno jest zauważyć, że często przedstawiają mniej lub bardziej zniekształcony obraz rzeczywistości. Utarło się powiedzenie, że media to tzw. czwarta, obok ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, władza – gdyż są w stanie niemal niezauważalnie, subtelnie modyfikować poglądy społeczeństwa, kreować je według własnego zamysłu. W tym tkwi niewątpliwa siła mediów, popychają one członków społeczeństwa do określonych działań. Media dostarczają również członkom społeczeństwa rozrywki, poprzez programy, felietony, konkursy czy audycje. Przede wszystkim wspomnieć należy o popularnych programach reality show, które są istotną częścią przemysłu telewizyjnego. Media spełniają swoje funkcje dzięki powszechności i dostępności.  Gazetę można kupić w kioskach, widzi się je na ulicy, niekiedy są darmowo wręczane na miejskich przystankach lub wrzucane do skrzynek na listy. Odbiorniki radiowe oraz telewizory znajdują się w niemal każdym mieszkaniu, barach, poczekalniach, a nawet w środkach komunikacji, w samolotach czy autobusach. Niezwykle szybko rozwinął się internet do tego stopnia, że aktualnie możemy połączyć się z siecią za pomocą większości telefonów komórkowych. Ze względu na funkcję informacyjną, przekazywania wiadomości jak i powszechność mediów pojawiła się konieczność rozciągnięcia nad nimi pewnej kontroli oraz uregulowania ich statusu prawnego.

Kwestię mediów, a więc i prasy, porusza już ustawa zasadnicza tj. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej uchwalona 2 kwietnia 1997 r. W tym najważniejszym akcie normatywnym znajduje się zaledwie kilka artykułów regulujących środki masowego przekazu, jednak mają one podstawowe znaczenie. Art. 14 stanowi, że Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu[1]. Już w tym punkcie prasa i inne media otrzymały ochronę ze strony państwa, która polega na zagwarantowaniu im niezależności i swobody. Przepis ten pozostaje w związku z art. 54 Konstytucji, który w ustępie pierwszym stanowi, że każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Tak więc każdy obywatel ma prawo korzystać z mediów bez względu na to, czy czyni to by pozyskać informacje czy też by je przekazać. Natomiast ustęp drugi stanowi, że cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zakazane[2]. Wolność prowadzenia działalności gospodarczej polegającej na posiadaniu tytułu prasowego jest więc konstytucyjnie nieograniczona. Inaczej natomiast wygląda sytuacja w przypadku radia oraz telewizji. Zdanie drugie wyżej wymienionego przepisu mówi, że ustawa może wprowadzić obowiązek uprzedniego uzyskania koncesji na prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjnej. Wolność prasy i mediów może być ograniczona jedynie w ściśle określonych przypadkach, których zamknięty katalog wymieniony został w art. 31 Konstytucji. Przepis ten stanowi, że ograniczenia w korzystaniu z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie, dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób[3]. Obowiązująca Konstytucja podchodzi do kwestii statusu prawnego mediów w sposób bardzo ogólny, nie sposób jednak nie zauważyć, że wymienione wyżej trzy artykuły mają szczególnie istotne znaczenie, ze względu na to że gwarantują mediom podstawową wartość jaką jest ich wolność.

Podstawowym aktem normatywnym regulującym prawnie prasę, to ustawa Prawo prasowe uchwalona 26 stycznia 1984 r. i wielokrotnie od tego czasu nowelizowana. Pierwsze dwa artykuły ww. ustawy nawiązują do omówionych przepisów Konstytucji, potwierdzając przede wszystkim wolność prasy oraz prawo do pozyskiwania oraz rozpowszechniania poprzez nią informacji. Art. 1 podkreśla rolę prasy w urzeczywistnianiu prawa obywateli do jawności życia publicznego oraz kontroli i krytyki społecznej[4]. Natomiast art. 2 formułuje obowiązek państwa stwarzania prasie warunków do realizacji jej funkcji, m.in. umożliwiające działalność redakcjom dzienników i czasopism, niezależnie od ich programu i zakresu tematycznego[5]. W Prawie prasowym ustawodawca nałożył na branże prasową również pewne obowiązki. Najważniejszy z nich zawiera art. 6 ust. 1 głoszący, że prasa jest zobowiązana do prawdziwego przedstawiania omawianych zjawisk[6]. W ustępie czwartym ustawodawca wyłącza jakąkolwiek możliwość utrudniania prasie zbierania materiałów krytycznych oraz tłumienia krytyki[7]. Ustawa formułuje podstawowe prawa i obowiązki przysługujące oraz obciążające dziennikarzy. Podstawowym prawem dziennikarza jest prawo do pozyskiwania informacji. Dziennikarz jest zobowiązany do zachowania rzetelności i staranności, w szczególności sprawdzenia zgodności z prawdą uzyskanych wiadomości[8]. Prawo prasowe kreuje także nowy organ – Radę Prasową. Działa ona przy Prezesie Rady Ministrów, na jej czele stoi przewodniczący, a w jej składzie powinny być reprezentowane związki i stowarzyszenia dziennikarskie. Rada ma charakter opiniodawczy i wnioskujący w sprawach dotyczących prasy i jej roli w życiu społeczno-politycznym kraju[9]. Wydawanie dziennika lub czasopisma, pomimo faktu że nie wymaga uzyskania koncesji, obarczone jest obowiązkiem rejestracji we właściwym sądzie wojewódzkim ze względu na siedzibę wydawcy. Prawo prasowe podejmuje również kwestie odpowiedzialności cywilnej i karnej za przestępstwa dotyczące prasy. Autor, redaktor czy też inna osoba odpowiedzialna za opublikowanie materiału prasowego muszą być świadomi, że na podstawie art. 38 mogą zostać podciągnięci do odpowiedzialności cywilnej za naruszenie prawa, które zostało spowodowane opublikowaniem tego materiału[10]. Karze pozbawienia wolności lub karze grzywny podlegać będzie każdy kto używa przemocy lub groźby w celu zmuszenia dziennikarza do opublikowania lub zaniechania publikacji materiału prasowego, kto utrudnia krytykę prasową, a także kto wydaje dziennik lub czasopismo bez rejestracji. Omawiając status prawny medium prasy obowiązujący w naszym kraju należy wspomnieć o Polskiej Agencji Prasowej, która uregulowana została ustawą z dnia 31 lipca 1997 r. Jej głównym zadaniem jest uzyskiwanie i przekazywanie odbiorcom rzetelnych, obiektywnych i wszechstronnych informacji z kraju i z zagranicy. Polska Agencja Prasowa ma obowiązek upowszechniać stanowiska Sejmu, Senatu, Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i Rady Ministrów, a także innych naczelnych organów państwa[11]. Polska Agencja Prasowa jest całkowicie niezależną instytucją, art. 2 stanowi że nie może znaleźć się pod prawną, ekonomiczną lub inną kontrolą jakiegokolwiek ugrupowania ideologicznego, politycznego lub gospodarczego.