Obowiązek alimentacyjny rodziców wobec dzieci unormowany jest w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w art. 128 do art. 153. Główną zasadą, na której opiera się wspomniana regulacja, jest dobro dziecka, przez pryzmat którego należy odczytywać wszelkie przepisy Kodeksu. Obowiązek alimentacyjny rodziców wobec dzieci sformułowany jest w art. 133 krio i dotyczy zarówno stosunków w trakcie trwania małżeństwa, jak i po jego ustaniu, zarówno wobec dzieci pełnoletnich, jak i niepełnoletnich. Jedyną przesłanką, uzasadniającą powstanie stosunku alimentacyjnego jest niemożność samodzielnego utrzymania się dziecka i brak jego wystarczającego majątku osobistego.
W świetle art. 23 krio małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie, co oznacza, że spoczywa na nich obowiązek stosunkowego zaspokajania potrzeb dziecka; jednakże tę ogólną normę doprecyzowuje art. 135 krio, w którego § 1 ustawodawca stanowi: „Zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego (w tym przypadku dziecka – przyp.red.) oraz majątkowych możliwości zobowiązanego (w tym przypadku rodziców – przyp.red.)”. Ta kwestia została, w sposób szczegółowy wyjaśniona w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Najsłynniejsze i najbardziej doniosłe orzeczenie pochodzi z roku 1987 i zachowuje swą pełna aktualność do dziś. Sąd wyjaśnia w nim znaczenie art. 135 krio: „Pojęcia usprawiedliwionych potrzeb nie można jednoznacznie zdefiniować, ponieważ nie ma jednego stałego kryterium odniesienia. Rodzaj i rozmiar tych potrzeb jest uzależniony od cech osoby uprawnionej oraz od splotu okoliczności natury społecznej i gospodarczej, w których osoba uprawniona się znajduje. Nie jest możliwe ustalenie katalogu usprawiedliwionych potrzeb podlegających zaspokojeniu w ramach obowiązku alimentacyjnego i odróżnienie ich od tych, które jako objaw zbytku lub z innych przyczyn nie powinny być uwzględnione. W każdym razie zakres obowiązku alimentacyjnego wyznaczać będą poszczególne sytuacje uprawnionego i zobowiązanego, konkretne warunki społeczno-ekonomiczne oraz cele i funkcje obowiązku alimentacyjnego. Dopiero na tym tle będzie można określić potrzeby życiowe – materialne i intelektualne uprawnionego”.
Jak więc widać sąd, zasądzając obowiązek alimentacyjny, kieruje się dwiema dyrektywami:
1. Uzasadnionymi potrzebami dziecka – nie zostają one sprecyzowane raz na zawsze. W toku dorastania dziecka jego potrzeby się zwiększają i dlatego art. 138 krio przewiduje możliwość żądania zmiany orzeczenia w razie zmiany stosunków, czyli np. kosztów utrzymania dziecka. Omawianym w tym przepisie zagadnieniem zajął się między innymi Sąd Najwyższy w powołanej wyżej uchwale pełnego składu Izby Cywilnej i Administracyjnej z 1987 r. W uchwale tej Sąd stwierdził, że „potrzeby uprawnionego oraz możliwości zobowiązanego ulegają zmianie; tym samym może ulegać zmianie wysokość alimentów. Dlatego w razie zmiany stosunków zarówno uprawniony, jak i zobowiązany mogą żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego (art. 138 krio). Zmiana stosunków może prowadzić do uchylenia obowiązku alimentacyjnego bądź do podwyższenia lub obniżenia alimentów”. Przykładami zmiany potrzeb uprawnionego są:
A. zmiana szkoły (np. przedszkole -> szkoł podstawowa),
B. dorastanie dziecka i związane z tym wydatki,
C. koszty leczenia dziecka,
D. dodatkowe kursy, hobby – połączone z kosztami (np. lekcje języka obcego, gry na instrumentach muzycznych, zajęcia sportowe),
E. wzrost kosztów wychowania pozaszkolnego,
F. niezawiniona utrata stypendium lub innego podobnego świadczenia,
G. zwolnienie z pracy i trudności ze znalezieniem innej, a także pensji,
I. pozbawienie (znaczne obniżenie) renty lub emerytury,
J. wzrost kosztów utrzymania lub najmu mieszkania.
2. Możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego - wpływ na wysokość alimentów, oprócz usprawiedliwionych potrzeb dziecka, mają też możliwości majątkowe i zarobkowe zobowiązanego (art. 135 § 1 krio). Przez ustawowe określenie „możliwości zarobkowe i majątkowe” rozumieć należy nie tylko zarobki i dochody rzeczywiście uzyskiwane ze swojego majątku, lecz również te zarobki i te dochody, które osoba zobowiązana może i powinna uzyskiwać przy dołożeniu należytej staranności i przestrzeganiu zasad prawidłowej gospodarki oraz stosownie do swoich sił umysłowych i fizycznych. Przykłady:
A. wzrost wynagrodzenia
B. rozpoczęcie działalności gospodarczej lub gwałtowny wzrost zakresu jej prowadzenia
C. otrzymanie spadku lub darowizny
D. uzyskanie określonych aktywów majątkowych z tytuł sprzedaży lub wygranej
Tak ustalone przesłanki pozwalają na zasądzenie obowiązku alimentacyjnego. Gdy sąd będzie orzekał o podwyższeniu alimentów, najpierw ustali, czy nastąpiła tzw. zmiana stosunków uzasadniająca takie żądanie. W tym celu porównuje uzasadnione potrzeby dziecka z zarobkowymi i majątkowymi możliwościami zobowiązanego, które występowały w dniu orzeczenia alimentów w dotychczasowej wysokości, ze stanem istniejącym w dniu orzekania o podwyższeniu alimentów. Warto w tym miejscu przytoczyć wyrok Sądu Najwyższego z 1969 roku, zgodnie z którym przy ocenie, czy zachodzą przesłanki do zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego w myśl art. 138 krio., należy brać pod uwagę wszelkie okoliczności mogące świadczyć o zmianie stosunków, a zwłaszcza możliwości zarobkowych i majątkowych stron. W wypadku, gdy zobowiązany do alimentacji posiada określony majątek, o zmianie okoliczności świadczy nie tylko zmiana stosunków własnościowych (utrata lub powiększenie majątku), lecz także zmiany w zakresie faktycznego dysponowania majątkiem, możliwości jego upłynnienia w celu zaspokojenia zobowiązań alimentacyjnych itp.
