Istota pomagania – nauczyciel jako pomagacz – część druga – skuteczność profilaktyki
Okres dojrzewania stanowi szczególną fazę w życiu człowieka. Podczas jej trwania młodzi ludzie są bardzo aktywni, eksperymentują z nowymi zachowaniami, poszukują nowych ról, nabywają nowych doświadczeń, a tym samym stają się innymi ludźmi, o nowych prawach i obowiązkach, mających nowe potrzeby i oczekiwania, wypełniających nowe zadania. W tym też okresie manifestują oni zachowania, które z punktu widzenia osób dorosłych są zachowaniami dewiacyjnymi, a tym samym wyzwalają niepokój i przeciwdziałanie otoczenia. Zalicza się tutaj: używanie alkoholu i innych środków odurzających, palenie papierosów, przedwczesne kontakty seksualne, zachowania buntownicze i kontestujące, zachowania agresywne, wagary i ucieczki z domu, niewłaściwe diety itd. Tymczasem z reguły owe zachowania stanowią element rozwoju nastolatka i odgrywają ważną rolę w osiąganiu wczesnej dorosłości.
Życie pokazuje jednak, że w potocznym odbiorze (często również wśród profesjonalistów) są one traktowane wyłącznie jako naganne, skutkiem czego prowadzą do etykietowania i piętnowania młodego człowieka. Konieczne jest zatem propagowanie traktowania tych zachowań, jako działań ukierunkowanych na cel, pełniących ważne funkcje rozwojowe dla nastolatka. Podstawowe z nich, to:
1) DZIAŁANIA INSTRUMENTALNE
Ukierunkowane na osiąganie celu, który został zablokowany lub wydaje się być nieosiągalny przy innej formie działania. Tego rodzaju zachowaniem jest np: ucieczka z domu, która jest sposobem osiągnięcia niezależności od nadzoru rodziców, która to niezależność jest nieosiągalna tak długo, jak długo młody człowiek przebywa w domu rodzinnym;
2) DZIAŁANIA MANIFESTUJĄCE OPOZYCJE
Wobec autorytetu dorosłych i konwencjonalnego społeczeństwa, którego normy i wartości są kwestionowane przez młode pokolenie. Klasycznym tego przykładem było używanie narkotyków przez młodzież amerykańską w okresie wojny wietnamskiej. Podobnie można traktować szereg różnych przejawów życia subkultur młodzieżowych, będących formą symbolicznego protestu przeciwko zjawiskom społecznym akceptowanym przez szerokie społeczeństwo;
3) DZIAŁANIA UKIERUNKOWANE NA REDUKCJE LĘKU, FRUSTRACJI I OBAW
Związanych z niepowodzeniami szkolnymi czy niemożności spełnienia oczekiwań rodziców. W tym kontekście używanie środków odurzających może być lekarstwem na lęk związany z percepcją niezadowolenia i braku akceptacji ze strony rodziców, zaś wagarowanie staje się dobrym sposobem na doraźne redukowanie nieprzyjemnych emocji związanych z całokształtem sytuacji szkolnej;
4) SPOSOBY MANIFESTOWANIA SOLIDARNOŚCI Z RÓWIEŚNIKAMI
Pozyskiwania poczucia przynależności do grupy rówieśniczej lub też doświadczania identyfikacji z grupą młodzieżową. W tym celu nastolatek sięga po środki odurzające, przyłącza się do akcji protestacyjnych, przestrzega określonego stylu ubierania się, czy też preferuje określone wartości;
5) DZIAŁANIA ZMIERZAJĄCE DO ZADEMONSTROWANIA SOBIE I INNYM OSOBOM ZNACZĄCYM WAŻNYCH ATRYBUTÓW WŁASNEJ TOŻSAMOŚCI
W takim przypadku picie alkoholu, palenie papierosów i wczesne podjęcie współżycia seksualnego jest sposobem na uzyskanie etykietki "silnego mężczyzny", "cwaniaka", czy "równiachy";
6) ZACHOWANIA POZWALAJĄCE NA POZORNE OSIĄGNIĘCIE WYŻSZEGO POZIOMU ROZWOJU
(Szczególnie typowe dla "okresu przejścia"). Dzieje się tak dlatego, że w społeczeństwie istnieje akceptacja pewnych zachowań, jako typowych dla okresu dorosłości. Stąd też nastolatek podejmujący współżycie seksualne, czy pijący alkohol i palący papierosy, uzyskuje poczucie bycia dorosłym, a przez to niezależnym i samodzielnym. Te i inne funkcje zachowań dewiacyjnych w okresie dojrzewania sprawiają, iż skoncentrowana na nich profilaktyka winna również posiadać swoją specyfikę. Przede wszystkim winna ona być ukierunkowana na identyfikowanie, nauczanie i wzmacnianie takich zachowań konwencjonalnych, które prowadzą do analogicznych celów lub pełnią takie same funkcje. Po drugie, akcentowanie syndromalnej natury większości zachowań dewiacyjnych przejawianych przez młodzież implikuje, iż programy profilaktyczne nie powinny zawężać się do zapobiegania wybranym rodzajom dysfunkcji (np. programy przeciwalkoholowe). Takie programy muszą, bowiem uwzględniać, że nastolatek w tym samym okresie życia równie dobrze może używać alkoholu, odurzać się narkotykami, rozpocząć współżycie seksualne itp., a więc muszą mieć charakter ogólnie psychoprofilaktyczny. Z tego wynika również kolejna prawidłowości, iż przyjęcie alternatywności względem siebie szeregu zaburzeń zachowania uzasadnia skuteczność tylko takich programów profilaktycznych, które ukierunkowane są na promocję zdrowia we wszystkich jego wymiarach.
Taką właśnie koncepcję profilaktyki proponuje Cheryl L. Perry i Richard Jessor. Ich zdaniem pełne zdrowie obejmuje cztery współzależne wymiary: zdrowie fizyczne, psychiczne, społeczne i osobowe .
ZDROWIE FIZYCZNE ‑ obejmuje procesy funkcjonowania fizycznego i fizjologicznego, ich prawidłowość i wydolność. Minimalnym jego wskaźnikiem jest brak dysfunkcji w tym zakresie oraz wielkości wskaźników wykorzystywanych do oceny poziomu zdrowia somatycznego (np. ciśnienie krwi, poziom cholesterolu, cukru, praca serca).
ZDROWIE PSYCHICZNE ‑ odnosi się przede wszystkim do subiektywnie odczuwanego dobrego samopoczucia, z czym wiąże się poziom i jakość samooceny. Obejmuje ono takie wymiary, jak: poczucie własnej kompetencji, poczucie adekwatności i konsekwencji w działaniu, zadowolenie z siebie czy też poczucie wewnętrznej kontroli. Minimalny jego poziom to brak depresji.
ZDROWIE SPOŁECZNE ‑ dotyczy zaradności społecznej jednostki, a w szczególności: umiejętności osiągania celów, wywiązywania się z pełnionych ról oraz zdolności nabywania nowych umiejętności, umożliwiających jednostce przystosowywanie się do nowych sytuacji społecznych. Miarą minimalnego poziomu tego zdrowia jest zdolność wywiązywania się z pełnionych ról oraz osiągania podstawowych celów w życiu.
ZDROWIE OSOBOWE ‑ obejmuje te możliwości, uwarunkowania i talenty jednostki, które nie są bezpośrednio zależne od zwykłych warunków codziennego życia. Minimalnym wskaźnikiem zdrowia osobowego może być widoczne zaangażowanie w działania umożliwiające przekraczanie aktualnego stanu rozwoju.
Działania profilaktyczne winny, więc mieć na celu wspieranie rozwoju zdrowia we wszystkich powyższych wymiarach. Czym zatem jest wspieranie rozwoju zdrowia. Najogólniej można przyjąć, iż WSPIERANIE ROZWOJU ZDROWIA to zespół tych wszystkich działań, które zmierzają do osiągnięcia stanu dobrego samopoczucia we wszystkich czterech wymiarach zdrowia. Winny one iść dwutorowo:
1) osłabiać, redukować i eliminować czynniki niszczące zdrowie, a więc redukcja używania środków odurzających, ograniczanie prowadzenia pod wpływem alkoholu pojazdów, ograniczanie czasu spędzanego przed telewizorem, zapobieganie niewłaściwemu odżywianiu itd.;
2) wprowadzać, nasilać i wzmacniać czynniki sprzyjające zdrowiu, a więc regularna gimnastyka i rekreacja, rozwijanie umiejętności życia społecznego, zapobieganie niepożądanej ciąży, rozwijanie nowych zainteresowań itd.
Powyższym działaniom winna towarzyszyć świadomość istnienia wzajemnych zależności:
1) wewnątrz każdej z kategorii (tj. zespoły czynników niszczących zdrowie lub czynnikуw sprzyjających zdrowiu);
2) między kategoriami (tj. nasilanie czynników niszczących zdrowie współwystępuje z osłabianiem czynników sprzyjających zdrowiu i odwrotnie).
Zgodnie z "teorią zachowań dewiacyjnych" Jessorуw, wspieranie rozwoju pełnego zdrowia winno być prowadzone na trzech poziomach:
1) POZIOMIE ZACHOWANIA ‑ gdzie interwencje powinny zmierzać do osłabiania lub eliminowania poszczególnych zachowań niszczących zdrowie. Jednocześnie winny być podejmowane działania, mające na celu wprowadzanie lub nasilanie zachowań alternatywnych, które powinny pełnić podobne funkcje psychologiczne do zachowań eliminowanych, np. bieganie zamiast palenia, zachowania prospołeczne zamiast picia alkoholu czy zaangażowania w subkulturę.
2) POZIOMIE OSOBOWOŚCI ‑ gdzie interwencje winny zmierzać do redukcji tych predyspozycji osobowościowych, które sprzyjają występowaniu zachowań zagrażających zdrowiu. Należą do nich: skłonności do podejmowania działań ryzykownych, tolerancja na dewiacje, tendencje do poszukiwania wrażeń, poczucie zewnętrznej kontroli, niska samoocena, brak poczucia sensu życia itd. Jednocześnie winny być podejmowane działania wzmacniające te predyspozycje osobowościowe, które zwiększają prawdopodobieństwo podejmowania działań sprzyjających zdrowiu, a więc wzrost poczucia własnej wartości, podwyższenie poziomu kontroli wewnętrznej czy poczucia odpowiedzialności za siebie i innych.
3) POZIOMIE ŚRODOWISKA ‑ gdzie interwencje winny zmierzać do ograniczania lub likwidacji tych cech środowiska, które ułatwiają angażowanie się w działania niszczące zdrowie, a więc np. ograniczanie dostępu do środków odurzających, ograniczanie dopływu patologicznych wzorców zachowania czy eliminowanie wsparcia społecznego dla angażowania się w takie działania. Jednocześnie należy propagować i wzmacniać alternatywne cechy środowiska, np. zdrowe środowisko rodzinne, dostępność działań sprzyjających zdrowiu, propagowanie zdrowych nawyków, stosowanie wzmocnień dla zachowań akceptowanych.
W efekcie powstaje TRÓJWYMIAROWY MODEL WSPIERANIA ZDROWIA,
mający charakter kompleksowy:
1) obejmujący cztery wymiary zdrowia: fizyczne, psychiczne, społeczne i osobowe;
2) skoncentrowany na trzech głównych obiektach: zachowaniu, osobowości i środowisku;
3) przejawiający się w dwóch formach działania: eliminowaniu czynników niszczących i rozwijaniu sprzyjających zdrowiu.
I w ramach takiego właśnie modelu, bazując na własnej wiedzy i konkretnych umiejętnościach, winien pracować psycholog czy pedagog prowadzący działalność profilaktyczną.
Tak prowadzona profilaktyka realizowana jest na trzech poziomach: pierwszo‑, drugo‑ i trzeciorzędowym:
PIERWSZORZĘDOWA skoncentrowana jest na populacji osób, które nie przejawiają jeszcze żadnych dysfunkcji i ma za zadanie uchronić ich przed patologią.
DRUGORZĘDOWA skoncentrowana jest na osobach z grup wysokiego ryzyka, gdzie obserwuje się pierwsze objawy dysfunkcjonalności i ma za zadanie nie dopuścić do rozwinięcia się zaburzeń.
TRZECIORZĘDOWA skoncentrowana jest na osobach funkcjonujących patologicznie i ma za zadanie przywrócenie im zdrowia i zabezpieczenie przed powrotem do patologii.
Bibliografia:
1.Blumenkrantz D.G. ; Fulfiling the promise of children`s services. Jossey-Bass Publishers, San Francisco 19922.
2.Brammer L.M. : Konatkty służące pomaganiu. Procesy i umiejętności. PTP,Warszawa, 1984.3.
3.Cebertowicz T. : Program profilaktyczny dla Szkoły Podstawowej nr 12 w Zduńskiej Woli, UMCS, Lublin 1998. 4.
4.Gaś Z.B. : Profilaktyka uzależnień. WSP, Warszawa 1993.5.
5.Gaś Z.B. : Uzależnienia : skuteczność programów profilaktycznych , WSP, Warszawa 1994.
6. Gaś Z.B. : Młodzieżowe programy wsparcia rówieśniczego. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 1995 a.
7. Gaś Z.B. : Pomoc psychologiczna mlodzieży. WSP, Warszawa 1995b.
8. Gaś Z.B. : Psychoprofilaktyka: procedury konstruowania progaramów wczesnej interwencji.UMCS, Lublin 1998.9. Gaś Z.B. : pod redakcją ; Szkoła i nauczyciel w percepcji ucznia.Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 1999
