W czasach, gdy system nagradzał lojalność wobec partii, a publikacja niosła ze sobą cenę milczenia lub poddania, literatura stała się polem walki o godność i prawdę. Autorzy, którzy nie chcieli pisać na zamówienie, musieli wykazać się nie tylko talentem, ale i niebywałą odpornością.
Stanisław Lem nie tylko tworzył science fiction – on opisywał świat z innej orbity, tej, której cenzor nie rozumiał, a więc czasem ją przepuszczał. Sławomir Mrożek obśmiewał mechanizmy władzy w grotesce tak celnie, że jego dramaty stawały się niebezpieczne. Tadeusz Konwicki, były członek partii, który przejrzał na oczy, pisał z pasją heretyka, który zna język władzy, ale już mu nie ufa.
Nie byli sami. Środowisko literackie, choć niejednorodne, niosło w sobie ducha wspólnoty i oporu. Krytycy, redaktorzy, tłumacze – wszyscy tworzyli sieć cichego wsparcia. A zagraniczne wydania ich książek – często pierwsze, które ukazywały się bez cięć – ratowały przed całkowitym unieważnieniem.
Co ważne, ich sukces nie polegał na liczbie nakładów, lecz na zdolności dotarcia do serca czytelnika mimo wszystko. Ich książki żyły w drugim obiegu, w szeptanych rekomendacjach, w pamięci. Pisali nie „dla systemu”, lecz mimo systemu.
Dziś, gdy dawni działacze partyjni wykupywali po 1989 roku wydawnictwa, próbując nadal wpływać na to, co „warto” czytać – łatwo zapomnieć, że najwięcej do powiedzenia mają ci, którzy nie musieli mówić tego, czego od nich oczekiwano. Lem, Mrożek, Konwicki pokazali, że prawdziwa literatura nie znosi kagańca. Ich droga była trudna, ale świadczy o jednym: talent, niezależność i odwaga mają większą siłę niż jakakolwiek legitymacja partyjna.
