Wartość rodziny jest wartością bezcenną. Pozytywne wpływy wychowania w rodzinie są związane przede wszystkim z realizowanymi w rodzinie wartościami, wzajemną więzią uczuciową, pełnionymi w rodzinie rolami oraz wzorcami wzajemnego komunikowania się. Dobrej rodziny w procesie wychowania i wzrastania dzieci i młodzieży nie jest w stanie zastąpić nikt dlatego polityka państwa oraz wszelkie działania instytucji samorządowych i organizacji pozarządowych powinny być nakierowane na pomoc udzielaną rodzinie i w rodzinie. W sytuacjach kryzysowych, gdy rodzina nie jest w stanie poradzić sobie z problemami: nie może, nie potrafi bądź nie chce zajmować się dzieckiem, zachodzi konieczność udzielenia pomocy, wsparcia zewnętrznego lub interwencji. W takiej sytuacji, w myśl konstytucyjnej zasady pomocniczości, dziecko ma prawo do pomocy, w tym do pieczy zastępczej: „Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych”, tak stanowi Konstytucja RP (art. 72 ust 2)
Źródłami prawa rodzinnego są: konstytucja, ustawy, ratyfikowane przez Parlament umowy międzynarodowe, rozporządzenia wydawane na mocy ustaw, akty prawa miejscowego (art. 87 Konstytucji RP).
Pracownik socjalny powinien respektować zasady prawa rodzinnego takie jak:
1. Zasada dobra dziecka. To nakaz kierowania się kryterium najlepszego zabezpieczenia interesów dziecka w działalności publicznych i prywatnych instytucji: opieki społecznej, sądów, władz administracyjnych, ciał ustawodawczych (przepisy kro: art.56, 109, 114); ( Konwencja: art. 3);
2. Zasada autonomii rodziny względem wpływów zewnętrznych, w tym państwa. Nikt bez uzasadnionej potrzeby nie powinien ingerować w sprawy rodziny ...Nikt nie może być narażony na samowolną lub bezprawną ingerencję w jego życie prywatne, rodzinę, dom czy korespondencję, ani też na bezprawne zamachy na jego cześć i dobre imię (Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych);
3. Prymatu rodziny w wychowaniu dzieci. ...Rodzice ponieważ dali życie dzieciom, mają pierwotne, niezbywalne prawo i pierwszeństwo do wychowania potomstwa i dlatego muszą być uznani za pierwszych i głównych jego wychowawców...(Karta Praw Rodziny);
4. Monogamii. Małżeństwo jednego mężczyzny z jedną kobietą; [1]
5. Świeckości prawa rodzinnego (związków małżeńskich, kompetencji organów państwa do rozstrzygania spraw rodzinnych) - ksiądz udzielając ślubu w kościele pełni zarazem rolę urzędnika państwowego (zasada ta dotyczy wszystkich wyznań);
6. Równouprawnienia małżonków w ich wzajemnych relacjach i wobec dzieci;
7. Trwałości związków małżeńskich - z zasady tej wynika procedura spraw rozwodowych: pierwsze posiedzenie sądu to posiedzenie pojednawcze, obecnie wprowadzono instytucję mediacji;
Powyższe zasady prawa rodzinnego jednoznacznie ograniczają możliwości ingerencji w rodzinie do sytuacji uzasadnionych, określonych stosownymi przepisami prawa i wyjątkowych. Granicą prawną interwencji w rodzinie na rzecz dziecka jest przekonanie, że zostało naruszone dobro dziecka lub przepisy prawa rangi ustawy. Obowiązek udzielania pomocy rodzinie O kondycji rodziny trwa burzliwa debata, jak pomagać i wspierać rodzinę w sytuacji jej dysfunkcji i zagrożenia dobra dziecka. Jedni kładą nacisk na autonomię rodziny i jej bezwzględny prymat w wychowaniu dzieci akcentując, że to rodzina powinna podejmować decyzje o potrzebie skorzystania z pomocy i wsparcia. Inni biją na alarm domagając się w przypadkach dysfunkcji rodziny zaostrzenia środków interwencyjnych,
z możliwością penalizacji niektórych zachowań (np. kary cielesne wymierzane dzieciom)
i obligatoryjnej ingerencji w życie rodziny. W sytuacji nie wywiązywania się rodziców z ich obowiązków wobec dzieci właściwe organy władzy państwowej (w tym samorządowe) powinny udzielić rodzicom i dziecku stosownej pomocy. Korzystanie z pomocy właściwych instytucji publicznych nie zależy od uznania rodziców. Prawo rodziców do wychowania swoich dzieci jest zarazem ich obowiązkiem. Gdy rodzice nie wywiązują się ze swoich obowiązków i nie zwracają się do właściwych służb o pomoc, służby te są zobowiązane z urzędu udzielić pomocy z chwilą powzięcia wiadomości o takiej potrzebie. Obowiązek udzielenia pomocy zachodzi w sytuacji, gdy jest to niezbędne dla prawidłowego wykonywania władzy rodzicielskiej. Pomoc ta może polegać na udzieleniu dziecku należnych świadczeń medycznych, socjalnych, poradzeniu rodzicom, jak rozwiązać trudności wychowawcze, na skierowaniu do właściwego specjalisty. Pomocy powinna udzielić stosowna instytucja publiczna (szkoła, ośrodek pomocy społecznej, placówka zdrowia, poradnia specjalistyczna i inne) z chwilą powzięcia informacji o problemach dziecka lub rodzica. Do udzielenia pomocy instytucje te może zobowiązać także sąd (art. 100 kro). Społeczny i prawny obowiązek interwencji W sytuacjach degradacji rodziny na tle patologii, alkoholizmu,zaniedbywania i niezaradności wychowawczej z zagrożeniem dziecka demoralizacją, pozostawiania dziecka czasowo bez opieki - pracownicy socjalni, wychowawcy, pedagodzy, osoby pracujące na rzecz dzieci
i wolontariusze stają przed dylematem, jak się zachować: Czy sytuacja rodziny i dziecka jest na tyle poważna, by podjąć ingerencję prawną w rodzinie?
Obowiązki pracowników socjalnych z zakresu prawa rodzinnego:
· Zwiększenie udziału rodziców naturalnych w wychowaniu dzieci
Rolą pracownika socjalnego jest dążenie do zwiększenia udziału w wychowaniu dzieci tych rodziców, których, władza rodzicielska jest ograniczona lub zawieszona, a dziecko jest objęte pieczą zastępczą np. w rodzinie zastępczej. Postanowienia sądowe winny nakładać w tej mierze, realne do wyegzekwowania obowiązki zarówno wobec dzieci jak i wobec rodziców naturalnych m.in. leczenie odwykowe, podjęcie pracy.
· Konieczność utrzymywania kontaktów z rodziną biologiczną
Dla dobra dziecka konieczne jest dbanie przez Centrum Pomocy o utrzymywanie kontaktów z rodziną biologiczną, podtrzymywania więzów emocjonalnych łączących dziecko z rodzicami i innymi osobami bliskimi – zasadą winien być obowiązek rodziny zastępczej do współdziałania z rodziną naturalną dziecka oraz do podtrzymywania więzi między rodzicami, a dzieckiem – wynika to m.in. § 4 pkt 2 rozporządzenia w sprawie rodzin zastępczych z dnia 18.10.2004 r. (Dz.U 2004 nr 233, poz 2344) oraz art 112 KRO.
· Obowiązek nadzoru rodziny zastępczej oraz rodziny naturalnej.[2]
Instytucje pomocy społecznej mają obowiązek nadzoru nad umieszczonym w rodzinie zastępczej małoletnim. Centrum Pomocy informuje właściwy sąd opiekuńczy
o całokształcie sytuacji osobistej dziecka w rodzinie zastępczej oraz o sytuacji rodziny naturalnej dziecka co najmniej raz w roku, w oparciu o przeprowadzony rodzinny wywiad środowiskowy § 8 pkt. 3 rozporządzenia w sprawie rodzin zastępczych z dnia 18.10.2004 r. (Dz.U 2004 nr 233, poz 2344).
· Informowanie sądu o powrocie dziecka do rodziny naturalnej
W przypadku stwierdzenia ustania przyczyny umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej Centrum Pomocy informuje sąd opiekuńczy o możliwości powrotu dziecka do rodziny naturalnej § 8 pkt 3 rozporządzenia w sprawie rodzin zastępczych z dnia 18.10.2004 r. (Dz.U 2004 nr 233, poz 2344).
· Udzielenie pomocy
Pomoc Społeczna udziela pomocy rodzinie mającej trudności w wypełnianiu swoich zadań oraz dziecku z tej rodziny. Udzielając pomocy należy mieć na względzie podmiotowość dziecka i rodziny oraz prawo dziecka min.
- do wychowania w rodzinie,
- utrzymywania osobistych kontaktów z rodziną, jeżeli dziecko zostanie odseparowane od jednego lub obojga rodziców – szczególnie do utrzymywania regularnych stosunków osobistych i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców,
- powrotu do rodziny naturalnej,
- ochrony przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie prywatne dziecka (art. 70 pkt 1, 3 ustawy o pomocy społecznej).
· Pomoc dziecku opuszczającemu rodzinę zastępczą
- Osoba opuszczająca rodzinę zastępczą powinna zostać objęta pomocą mającą na celu jej życiowe usamodzielnienie i integrację ze środowiskiem poprzez pracę socjalną pracownika OPS. Osoba taka uzyskuje również pomoc pieniężną na usamodzielnienie lub kontynuowanie nauki,
- w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych,
- w uzyskaniu zatrudnienia, [3]
- w formie rzeczowej – na zagospodarowanie.
· Podejmowanie działań wyjaśniających
W przypadku doprowadzenia przez policję dziecka i powiadomieniu o tym fakcie OPS przez niespokrewnioną rodzinę zastępczą o charakterze pogotowia rodzinnego Ośrodek Pomocy Społecznej ma jak najszybciej podjąć działania mające na celu wyjaśnienie sytuacji dziecka art. 74 ust. 7.
· Informowanie rodziny zastępczej o sytuacji dziecka
Centrum Pomocy przed umieszczeniem dziecka w rodzinie zastępczej udziela:
- Szczegółowych informacji o dziecku i jego sytuacji rodzinnej, zapewnia w miarę potrzeby możliwość kontaktu z dzieckiem § 2 pkt 1 rozporządzenia w sprawie rodzin zastępczych.
- Udziela informacji o specyficznych potrzebach dziecka, w tym o orzeczeniu
o potrzebie kształcenia specjalnego, udziału w zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych, konieczności objęcia dziecka pomocą profilaktyczno-wychowawczą lub resocjalizacyjną § 2 pkt 2 rozporządzenia w sprawie rodzin zastępczych.
· Wsparcie w rozwiązywaniu problemów
Centrum Pomocy udziela rodzinie zastępczej wsparcia w rozwiązywaniu zgłaszanych przez rodzinę zastępczą problemów oraz gromadzi informacje o istotnych sprawach dotyczących dziecka § 3 pkt 1 rozporządzenia w sprawie rodzin zastępczych.
