Więzi w rodzinie dysfunkcyjnej zazwyczaj są zaburzone, a wymagania stawiane przez rodziców są najczęściej nieadekwatne do poziomu rozwoju i możliwości dziecka. Z jednej strony niewłaściwa komunikacja, chaos, zamęt, brak zaspokojenia podstawowych potrzeb, a z drugiej potrzeba stabilizacji i poczucia bezpieczeństwa powodują, że dzieci przyjmują niewłaściwe ról, które mają pomoc w ratowaniu rodziny. Odgrywanie różnych ról jest mechanizmem obronnym wobec zagrożeń pojawiających się w codziennym życiu, przyjmują postawę taką, która pozwoli im przetrwać w rodzinie, gdzie jest nadużywany alkohol. Role odgrywane przez dzieci w rodzinie alkoholowej o raz pierwszy opisała badaczka Sharon Wegscheider w 1981 r. i wyodrębniła: Wspólnik, Bohater Rodzinny, Zagubione dziecko, Maskotka, Kozioł Ofiarny. [1] Bardzo podobny zestaw ról wyodrębniła Claudia Black, która przekonała, że „role przyjęte przez dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym są dezadaptacyjną wersją naturalnego procesu rozwoju interakcji i ról rodzinnych takich jak rola żywiciela czy opiekuna”. [2] Wzorcowej analizy ról rodzinnych, które utrzymują system alkoholowy o podłożu ograniczenia rozwoju możliwości dzieci, nadała kształt Lidia Cierpiałkowska:
- Rola wspólnika
Role te najczęściej odgrywa partner alkoholika i ma na celu ochronę własnego ja i ja rodziny. Partner, podejmując rolę, kieruje się uczuciem miłości, lojalności, troski wobec towarzysza życia. Podjęcie takiej roli przynosi jedynie krótkotrwałe efekty np. podniesienie poczucia wartości i straty, np. nadodpowiedzialność, ale wszystkie te czynniki utrzymują równowagę w systemie rodzinnym. Ciągnie to za sobą:
- możliwości emocjonalne: wspólnik, kiedy podejmuje działania, odpowiedzialność, decyzje za alkoholika jest obciążony nadmiarem obowiązków i koniecznością łagodzenia konfliktów rodzinnych, prostowania niejasnych sytuacji, tłumaczenia zachowań uzależnionego. To wszystko jest przyczyną huśtawki nastrojów, wzrostu cierpienia, leku, rozczarowania, poczucia winy, smutku, rezygnacji z własnych potrzeb. Labirynt przeróżnych emocji , poczucie beznadziejności, brak chęci do życia prowadzi do oskarżania, obwiniania wszystkich w koło.
- możliwości umysłowe i podejmowanie decyzji: w pierwszej chwili rola wspólnika sprzyja intensyfikacji niezależności i odpowiedzialności. Kumulowanie się problemów emocjonalnych oraz brak efektów podejmowanych działań prowadzą do zawężenia sposobu myślenia, oraz szansy realnej oceny sytuacji. Wspólnik znajduje się w pułapce współuzależnienia. [3]
- możliwości społeczne: ochrona uzależnionego i jego rodziny przed konsekwencjami picia przyczynia się do izolacji rodziny, osamotnieniu wspólnika. W kontaktach z innymi wzrasta poczucie niższości, wstydu, odrzucenia, niezrozumienia, dlatego rodzina unika relacji i zamyka się w swoim środowisku, tym samym tracąc styczność z realnym światem.
-możliwości fizyczne: zbyt duży, uporczywy, przewlekły stres jest przyczyną przeróżnych dolegliwości somatycznych i psychicznych.
- Rola bohatera
Tę rolę zazwyczaj przyjmuje najstarsze dziecko w rodzinie. Rodzice pierworodnemu już od najmłodszych lat wpajają nakazy i zakazy, narzucają obowiązki. Jako najstarszy z rodzeństwa ma sprawować opiekę nad młodszymi dziećmi. Bohater, odnosząc sukcesy i powodzenia buduje swoje poczucie wartości oraz własnej rodziny.
- możliwości emocjonalne: bohater jest podziwiany przez osoby trzecie, zazwyczaj przez rodzeństwo. Odczuwa presję i stawia sobie coraz wyżej poprzeczkę. Bohater nie koncentruje się na swoich pragnieniach, ale na potrzebach rodziny. Konsekwencją jest złość na samego siebie, której zaprzecza i tłumi w sobie, co z czasem przeradza się w poczucie winy.
- możliwości umysłowe i podejmowanie decyzji: w związku z dużymi wymaganiami, za wysoko stawianą poprzeczką, dziecko dochodzi do wniosku, że musi być lepsze. Konsekwencją jest internalizacja, czyli nasilenie perfekcjonizmu. Ze względu na rodzinny system zaprzeczeń mądrość umysłu nie rozwija się adekwatnie do możliwości dziecka.
- możliwości społeczne: bohater to osoba lubiana i popularna przez rówieśników, ale mimo to czuje samotność. Wysokie wymagania w domu sprawiają, że są one przekładane na relacje przyjacielskie. Mimo sympatii, jaką rówieśnicy darzą bohatera, dalej występuje dystans w tych kontaktach.
- możliwości fizyczne: ciągły stres, napięcie powodują, że bohater narażony jest na zachorowania psychosomatyczne, oraz na uzależnienie od środków uspokajających.
- Rola kozła ofiarnego
Rolę kozła ofiarnego zazwyczaj przejmuje drugie dziecko w rodzinie. Próbuje on naśladować Bohatera, ale nie jest w stanie mu dorównać. Kozioł ofiarny z reguły wcześnie opuszcza rodzinę, chcąc znaleźć ujście gniewu, które nasila dom rodzinny. Bardzo często osoby te należą do grup przestępczych, sekt, grona uzależnionych od alkoholu, narkotyków czy innych substancji odurzających. Kozioł ofiarny będąc często w opałach, trudnych sytuacjach, mając poważne problemy, skupia na sobie uwagę rodziny.
- możliwości emocjonalne: czuje złość do rodziców za nieokazywanie uczuć, nienawiść do uzależnionego, wściekłość na bohatera czy drugiego rodzica tworzącego koalicję względem alkoholika. Następnie pojawia się złość wobec siebie. Bardzo często te uczucia przeradzają się we wrogość napiętnowaną destrukcyjnymi zachowaniami wobec siebie i reszty otoczenia.
- możliwości umysłowe i podejmowanie decyzji: Kozioł Ofiarny jest przeniknięty złością i nienawiścią, ma zaniżoną samoocenę, nie posiada motywacji, chęci do działania, nauki. Jednym z wyjść jest obranie pozycji lidera w grupie rówieśniczej.
- możliwości społeczne: drugie dziecko, czy młodsze dzieci poszukują osób podobnych do siebie, oczekując akceptacji, zrozumienia, miłości. Z tej racji, że w dzieciństwie nie doznały miłości i czułości mają problem z obdarzeniem innych tymi uczuciami. Często kontakty międzyludzkie są płytkie i powierzchowne, mogą prowadzić do manipulacji i wykorzystywania innych.
-możliwości fizyczne: Kozioł ofiary podejmuje zachowania ryzykowane, gdzie narażony jest na obrażenia cielesne, dochodzi również do zaburzeń rozwoju fizycznego. Ma tendencję do nadużywania leków, alkoholizmu.
- Rola Zapomnianego (zagubionego) dziecka
Kolejne dziecko przychodzi na świat w sytuacji, gdzie starsze rodzeństwo przyjęło już swoje role. Następne dziecko chce się zaaklimatyzować w nowej rzeczywistości i w związku z tym przybiera rolę „usuwającego się na bok”. Zagubione dziecko mentalnie i fizycznie izoluje się, ponieważ nie czuje uwagi, zainteresowania ze strony innych członków rodziny. Zapomniane dziecko często rozluźnia atmosferę w domu, jest dla niej ulgą, gdyż nie wymaga ze swojej strony uwagi, opieki. Takie dziecko skupia swoje myśli na marzeniach, fantazji.
-możliwości emocjonalne: Zapomniane dziecko odczuwa pustkę, złość, przerażenie, lęk. Jest wyalienowane, pozbawione poczucia przynależności, akceptacji własnej wartości. Biernie poddaje się swej roli i tym samym zamyka się na kontakty międzyludzkie.
- możliwości społeczne: u Dziecka Zagubionego najbardziej cierpi rozwój własnej osobowości. Zostaje on zahamowany. Na drugi plan schodzą intymność, bliskość w relacjach z innymi wraz z tym dochodzi do wstrzymania rozwoju umiejętności współpracy i rywalizacji w grupie.
- możliwości umysłowe i podejmowanie decyzji: niskie wymagania rodziny w sferze twórczości, rozwoju umysłowego, brak oczekiwań ze strony rodziców w stosunku do dziecka w połączeniu z niską samooceną owocuje wstrzymaniem rozwoju możliwości umysłowych.
-możliwości fizyczne: rozładowywanie negatywnych uczuć, pasywne wzorce zachowań i wypieranie ich mogą przejawiać się zaburzeniami psychosomatycznymi.
Rola maskotki
Rolę maskotki najczęściej podejmuje najmłodsze dziecko w rodzinie. Pojawia się duży strach o własne zdrowie psychiczne, które potęguje istniejący już lęk o rodzinę. Lęki są rozładowywane w nagłych zachowaniach, które przyjmują formę błaznowania, dzięki czemu dochodzi do rozładowania napięcia, ale również pozytywnego zainteresowania dzieckiem.
- możliwości emocjonalne: Maskotka jest napełniona strachem o własne zdrowie psychiczne, utratę jedności w rodzinie. Dziecko zauważane jest tylko wtedy, kiedy odgrywa swoją rolę i stara się być w centrum uwagi. Maskotka jest dzieckiem bardzo samotnym, czującym pustkę nawet, wtedy kiedy jest w centrum uwagi.
- możliwości społeczne: dziecko ma doskonałe umiejętności manipulacji innymi, co ułatwia osiąganie celów. Odwraca uwagę od celu swojego zainteresowania poprzez skoncentrowanie uwagi na samym sobie.
- możliwości umysłowe i podejmowanie decyzji: w przypadku dzieci przyjmujących role maskotki występuje duże ryzyko zahamowania rozwoju intelektualnego, wiedzy, umiejętności społecznych.
- możliwości fizyczne: Maskotka jest dzieckiem bardzo ruchliwym i nadmiernie aktywnym, dlatego uważa się, że jej zachowanie odznacza się zespołem nadpobudliwości ruchowej. Ma problemy z radzeniem sobie w sytuacjach obciążonych stresem.
[1] K. Gąsior Funkcjonowanie noo-psychospołeczne i problemy psychiczne Dorosłych Dzieci Alkoholików, Engram, Warszawa 2012, s. 75
[2] Ibidem
[3] K. Gąsior Funkcjonowanie noo-psychospołeczne i problemy psychiczne Dorosłych Dzieci Alkoholików, Engram, Warszawa 2012, s. 75
Licencja: Creative Commons
