1. Wszystko co robimy, jak robimy i w imię czego robimy ma dla nas dodatnie lub ujemne skutki osobotwórcze, tzn. formułuje nas z dnia na dzień przez swe skutki zamierzone lub niezamierzone czyli uboczne.
2. Współformułowanie siebie nie jest więc wyłącznie sprawą wyboru, dokonywanego tylko przez ludzi nastawionych na samorealizację. Każdy człowiek się rozwija - czy chce, czy nie chce - nawet nie robiąc nic w tym kierunku. Chodzi o to, żeby kierować swoim rozwojem świadomie, w obranym przez siebie kierunku zgodnym z zamierzonymi celami i przyjmowanymi wartościami moralnymi.
3. Stosunek człowieka do własnego rozwoju nie jest więc jego sprawą czysto prywatną. Żyjąc wśród ludzi i z ludźmi, oddziaływuje się na nich wielorako z takiego poziomu, na jaki się wznosi lub stacza. Działa się na swe otoczenie wzorotwórczo nawet wtedy, gdy się o tym nie wie i tego nie pragnie.
4. W sumie więc, jak nie ma ucieczki przed autokreacją, tak też nie ma ucieczki przed wpływaniem na innych ludzi.
5. Zdolność do rozwoju psychicznego człowieka uważana jest w psychiatrii za podstawowe kryterium normy i patologii, zdrowia i choroby psychicznej.
6. Przyszło nam teraz żyć w przełomowych czasach historycznych załamania się komunizmu i budowy nowej rzeczywistości społecznej i gospodarczej. Ta nowa rzeczywistość zmusza nas, ludzi w średnim i podeszłym wieku do rewizji dotychczasowych poglądów i postaw wobec życia, a co za tym idzie - do wypracowywania nowych postaw adekwatnych do zmieniającej się sytuacji społecznej, a więc do rozwoju psychicznego.
DEFINICJE ROZWOJU. Rozwój ontogenetyczny człowieka jest zjawiskiem wielostronnym, wieloaspektowym oraz jedynym i niepowtarzalnym dla każdej jednostki ludzkiej i dlatego istnieje wiele jego definicji. Upraszczając, można powiedzieć, że rozwój progresywny polega na przechodzeniu od form, struktur lub poziomów prostych do coraz bardziej złożonych całości, od form niższych do coraz wyższych. Istnieje więc rozwój progresywny i regresywny, czyli wzrost i cofanie się, np. wyuczenie się jakiejś wiedzy i zapomnienie jej, a także rozwój wypaczony, wiodący na manowce, w ślepą uliczkę własnej osobowości, np. alkoholizm, narkomania, niektóre nerwice.
MECHANIZMY ROZWOJU. Głównym mechanizmem rozwoju jest dialektyka rozwoju opracowana przez Hegla, polegająca na ścieraniu się przeciwieństw, sprzeczności czy skrajnych cech osobowości, które przetworzone przez jaźń człowieka dają nową jakość. Przykładem może być rozwiązanie jakiegoś problemu lub konfliktu. Rozwój może być ilościowy lub jakościowy i polegać na zmianach ewolucyjnych lub skokowych. Zmiany ilościowe polegają na stopniowym wzrastaniu danej cechy lub zespołu cech organicznych i psychicznych. Zmiana jakościowa występuje wówczas, gdy jakaś funkcja czy czynność psychiczna przekształca się w sposób zasadniczy, dając jakościowo nową cechę czy strukturę. Granica między zmianami ilościowymi i jakościowymi jest na ogół płynna, nieostra, choć czasami przybiera postać gwałtownego skoku rozwojowego. Zmiany jakościowe oscylują zgodnie z prawem podwójnej negacji, tzn. pierwsza zmiana może być najpierw zaprzeczeniem dotychczasowych postaw, buntem wobec nich, a następnie człowiek wraca do nich, ale już w udoskonalonej, dojrzalszej formie.
CZYNNIKI ROZWOJU. Istnieją trzy zasadnicze czynniki warunkujące rozwój psychiczny:
1. czynnik genetyczny, wrodzony czyli nasz organizm biologiczny odziedziczony po przodkach oraz wpływ organizmu matki na płód;
2. czynnik społeczny czyli rodzina, szkoła, szeroko pojęte środowisko społeczne, w którym człowiek żyje, jak współpracownicy, sąsiedzi, znajomi, naród;
3. oraz tzw. czynnik trzeci czyli własna, świadoma jaźń człowieka, która powinna wzrastać w miarę dojrzewania psychicznego i przeważać nad pozostałymi czynnikami.
Czynnikiem wspomagającym wymienione wyżej jest celowe wychowanie, polegające na świadomym oddziaływaniu na dziecko przez rodziców i wychowawców, a na człowieka dorosłego przez autorytety, które uznaje, np. Kościół, przywódcy grup społecznych czy państwowych, politycy itp.
CEL ROZWOJU - WZORY OSOBOWE. Osobowość człowieka składa się zasadniczo z dwóch obszarów jaźni:
1. „ja realnego” czyli takiego, jakim człowiek jest w rzeczywistości;
2. „ja idealnego” czyli takiego, jakim człowiek chciałby być.
„Ja realne" odzwierciedla nasze samopoznanie, to na ile siebie znamy i za kogo się uważamy. Czy potrafimy nazwać i kontrolować swoje przeżycia, uczucia i myśli, czy zdajemy sobie sprawę ze swoich zalet i wad. „Ja idealne” z reguły różnie wykształcone u różnych ludzi, przybiera na ogół postać wzorów osobowych, zgodnych z przyjmowanymi zasadami i wartościami moralnymi. Mogą to być wzory religijne, np. Chrystus i święci w Kościołach chrześcijańskich, Budda w religiach Wschodu, Mahomet w islamie itp. lub też wzory społeczne, literackie, artystyczne czy polityczne, których idolami stają się wybitni przedstawiciele danych kierunków, np. papież Jan Paweł II, wybitni artyści (aktorzy, piosenkarze), czy tak jeszcze niedawno lansowane wzory osobowe socjalizmu z K. Marksem, W. Leninem na czele. Wzory osobowe mogą więc być pozytywne lub negatywne. Rozdźwięk między „ja realnym” a „ja idealnym” powoduje, że człowiek dąży i stara się być takim, jakim chciałby czy powinien być, czyli do wybranego ideału lub wzoru osobowego, co stymuluje jego rozwój wewnętrzny.
CYKL ŻYCIA JEDNOSTKI LUDZKIEJ. Pełny cykl życia jednostki składa się z trzech zasadniczych etapów rozwojowych:
1. dzieciństwo i młodość;
2. wiek średni;
3. starość, kończąca się śmiercią.
Przy czym cykl życiowy naszego organizmu zazwyczaj nie pokrywa się z cyklem psychicznym.
Cykl ten charakteryzuje się intensywnym wzrostem czyli rozwojem progresywnym w dzieciństwie i młodości, który w pewnym momencie życia osiąga jakiś punkt kulminacyjny w postaci optimum możliwości jednostki czyli dojrzałość i ustala się na równym poziomie, by w okresie osiągnięcia starości spadać w dół. Jeśli chodzi o nasz biologiczny organizm, to taki punkt kulminacyjny największego rozwoju fizycznego osiągamy około 20 roku życia, natomiast w sferze psychicznej człowiek swoje optimum możliwości i umiejętności może osiągać w różnym wieku, w zależności od stanu zdrowia, cech osobowości, inteligencji oraz od wielkości i złożoności stawianych sobie zadań życiowych. I tak z grubsza rzecz biorąc człowiek prosty, niewykształcony osiąga optimum swoich możliwości wcześniej niż człowiek wykształcony i świadomie, intensywnie pracujący nad sobą.
Osiągnąwszy taki punkt kulminacyjny swego rozwoju psychicznego człowiek na ogół popada w stereotypię i rutynę, czyli przez resztę życia w kółko powtarza wciąż te same dawno wyuczone czynności i działania, a te, których nie powtarza, zapomina. I tu badania psychologów wykazują, że o ile w dzieciństwie i młodości oraz w starości pod wpływem zmian biologicznych zachodzących w organizmie i stymulacji otoczenia ukryte rezerwy rozwojowe w sferze psychiki są na ogół niewielkie, o tyle w tzw. wieku średnim większość ludzi ma często potężne, ukryte rezerwy rozwojowe, których na ogół w pełni nie wykorzystuje. Czynnikami hamującymi są tu wspomniane stereotypia i rutyna, niechęć uczenia się nowych rzeczy, brak postawy twórczej wobec życia, lęk przed zmianami. Dopiero jakieś nieprzewidziane okoliczności życiowe, wytrącające człowieka z dotychczasowego rytmu życia, mogą zmusić go do sięgnięcia do tych ukrytych rezerw rozwojowych.
Bieg życia ludzkiego upływa każdemu bardzo indywidualnie i niepowtarzalnie, a jego fazy wyznaczają ważne wydarzenia w naszym życiu, stawiające nas w sytuacjach nowych i przed nowymi zadaniami życiowymi świadomie wybranymi lub narzuconymi przez los, które albo stymulują nasz rozwój, albo go wypaczają lub wręcz hamują. Są to np.
• śmierć bliskiego członka rodziny;
• ślub – zawarcie małżeństwa;
• rozwód;
• powtórne małżeństwo;
• zmiana miejsca pracy;
• duży awans zawodowy lub społeczny;
• zmiana miejsca zamieszkania do innej miejscowości lub kraju;
• poważna choroba zapoczątkowująca kalectwo itp.
Na podstawie powyższych kryteriów stworzono wiele klasyfikacji losu ludzkiego, które zasługują na osobny artykuł.
Powyższy tekst opracowałam na podstawie książek Zbigniew Pietrasiński: "Rozwój człowieka dorosłego", Warszawa 1990 r.; Stanisław Siek: „Struktura osobowości” i „Formowanie osobowości”, Warszawa 1986 r. oraz "Psychologia rozwoju człowieka” Tom 1-3, wydana przez PWN, Warszawa 2000 r.
2. Współformułowanie siebie nie jest więc wyłącznie sprawą wyboru, dokonywanego tylko przez ludzi nastawionych na samorealizację. Każdy człowiek się rozwija - czy chce, czy nie chce - nawet nie robiąc nic w tym kierunku. Chodzi o to, żeby kierować swoim rozwojem świadomie, w obranym przez siebie kierunku zgodnym z zamierzonymi celami i przyjmowanymi wartościami moralnymi.
3. Stosunek człowieka do własnego rozwoju nie jest więc jego sprawą czysto prywatną. Żyjąc wśród ludzi i z ludźmi, oddziaływuje się na nich wielorako z takiego poziomu, na jaki się wznosi lub stacza. Działa się na swe otoczenie wzorotwórczo nawet wtedy, gdy się o tym nie wie i tego nie pragnie.
4. W sumie więc, jak nie ma ucieczki przed autokreacją, tak też nie ma ucieczki przed wpływaniem na innych ludzi.
5. Zdolność do rozwoju psychicznego człowieka uważana jest w psychiatrii za podstawowe kryterium normy i patologii, zdrowia i choroby psychicznej.
6. Przyszło nam teraz żyć w przełomowych czasach historycznych załamania się komunizmu i budowy nowej rzeczywistości społecznej i gospodarczej. Ta nowa rzeczywistość zmusza nas, ludzi w średnim i podeszłym wieku do rewizji dotychczasowych poglądów i postaw wobec życia, a co za tym idzie - do wypracowywania nowych postaw adekwatnych do zmieniającej się sytuacji społecznej, a więc do rozwoju psychicznego.
DEFINICJE ROZWOJU. Rozwój ontogenetyczny człowieka jest zjawiskiem wielostronnym, wieloaspektowym oraz jedynym i niepowtarzalnym dla każdej jednostki ludzkiej i dlatego istnieje wiele jego definicji. Upraszczając, można powiedzieć, że rozwój progresywny polega na przechodzeniu od form, struktur lub poziomów prostych do coraz bardziej złożonych całości, od form niższych do coraz wyższych. Istnieje więc rozwój progresywny i regresywny, czyli wzrost i cofanie się, np. wyuczenie się jakiejś wiedzy i zapomnienie jej, a także rozwój wypaczony, wiodący na manowce, w ślepą uliczkę własnej osobowości, np. alkoholizm, narkomania, niektóre nerwice.
MECHANIZMY ROZWOJU. Głównym mechanizmem rozwoju jest dialektyka rozwoju opracowana przez Hegla, polegająca na ścieraniu się przeciwieństw, sprzeczności czy skrajnych cech osobowości, które przetworzone przez jaźń człowieka dają nową jakość. Przykładem może być rozwiązanie jakiegoś problemu lub konfliktu. Rozwój może być ilościowy lub jakościowy i polegać na zmianach ewolucyjnych lub skokowych. Zmiany ilościowe polegają na stopniowym wzrastaniu danej cechy lub zespołu cech organicznych i psychicznych. Zmiana jakościowa występuje wówczas, gdy jakaś funkcja czy czynność psychiczna przekształca się w sposób zasadniczy, dając jakościowo nową cechę czy strukturę. Granica między zmianami ilościowymi i jakościowymi jest na ogół płynna, nieostra, choć czasami przybiera postać gwałtownego skoku rozwojowego. Zmiany jakościowe oscylują zgodnie z prawem podwójnej negacji, tzn. pierwsza zmiana może być najpierw zaprzeczeniem dotychczasowych postaw, buntem wobec nich, a następnie człowiek wraca do nich, ale już w udoskonalonej, dojrzalszej formie.
CZYNNIKI ROZWOJU. Istnieją trzy zasadnicze czynniki warunkujące rozwój psychiczny:
1. czynnik genetyczny, wrodzony czyli nasz organizm biologiczny odziedziczony po przodkach oraz wpływ organizmu matki na płód;
2. czynnik społeczny czyli rodzina, szkoła, szeroko pojęte środowisko społeczne, w którym człowiek żyje, jak współpracownicy, sąsiedzi, znajomi, naród;
3. oraz tzw. czynnik trzeci czyli własna, świadoma jaźń człowieka, która powinna wzrastać w miarę dojrzewania psychicznego i przeważać nad pozostałymi czynnikami.
Czynnikiem wspomagającym wymienione wyżej jest celowe wychowanie, polegające na świadomym oddziaływaniu na dziecko przez rodziców i wychowawców, a na człowieka dorosłego przez autorytety, które uznaje, np. Kościół, przywódcy grup społecznych czy państwowych, politycy itp.
CEL ROZWOJU - WZORY OSOBOWE. Osobowość człowieka składa się zasadniczo z dwóch obszarów jaźni:
1. „ja realnego” czyli takiego, jakim człowiek jest w rzeczywistości;
2. „ja idealnego” czyli takiego, jakim człowiek chciałby być.
„Ja realne" odzwierciedla nasze samopoznanie, to na ile siebie znamy i za kogo się uważamy. Czy potrafimy nazwać i kontrolować swoje przeżycia, uczucia i myśli, czy zdajemy sobie sprawę ze swoich zalet i wad. „Ja idealne” z reguły różnie wykształcone u różnych ludzi, przybiera na ogół postać wzorów osobowych, zgodnych z przyjmowanymi zasadami i wartościami moralnymi. Mogą to być wzory religijne, np. Chrystus i święci w Kościołach chrześcijańskich, Budda w religiach Wschodu, Mahomet w islamie itp. lub też wzory społeczne, literackie, artystyczne czy polityczne, których idolami stają się wybitni przedstawiciele danych kierunków, np. papież Jan Paweł II, wybitni artyści (aktorzy, piosenkarze), czy tak jeszcze niedawno lansowane wzory osobowe socjalizmu z K. Marksem, W. Leninem na czele. Wzory osobowe mogą więc być pozytywne lub negatywne. Rozdźwięk między „ja realnym” a „ja idealnym” powoduje, że człowiek dąży i stara się być takim, jakim chciałby czy powinien być, czyli do wybranego ideału lub wzoru osobowego, co stymuluje jego rozwój wewnętrzny.
CYKL ŻYCIA JEDNOSTKI LUDZKIEJ. Pełny cykl życia jednostki składa się z trzech zasadniczych etapów rozwojowych:
1. dzieciństwo i młodość;
2. wiek średni;
3. starość, kończąca się śmiercią.
Przy czym cykl życiowy naszego organizmu zazwyczaj nie pokrywa się z cyklem psychicznym.
Cykl ten charakteryzuje się intensywnym wzrostem czyli rozwojem progresywnym w dzieciństwie i młodości, który w pewnym momencie życia osiąga jakiś punkt kulminacyjny w postaci optimum możliwości jednostki czyli dojrzałość i ustala się na równym poziomie, by w okresie osiągnięcia starości spadać w dół. Jeśli chodzi o nasz biologiczny organizm, to taki punkt kulminacyjny największego rozwoju fizycznego osiągamy około 20 roku życia, natomiast w sferze psychicznej człowiek swoje optimum możliwości i umiejętności może osiągać w różnym wieku, w zależności od stanu zdrowia, cech osobowości, inteligencji oraz od wielkości i złożoności stawianych sobie zadań życiowych. I tak z grubsza rzecz biorąc człowiek prosty, niewykształcony osiąga optimum swoich możliwości wcześniej niż człowiek wykształcony i świadomie, intensywnie pracujący nad sobą.
Osiągnąwszy taki punkt kulminacyjny swego rozwoju psychicznego człowiek na ogół popada w stereotypię i rutynę, czyli przez resztę życia w kółko powtarza wciąż te same dawno wyuczone czynności i działania, a te, których nie powtarza, zapomina. I tu badania psychologów wykazują, że o ile w dzieciństwie i młodości oraz w starości pod wpływem zmian biologicznych zachodzących w organizmie i stymulacji otoczenia ukryte rezerwy rozwojowe w sferze psychiki są na ogół niewielkie, o tyle w tzw. wieku średnim większość ludzi ma często potężne, ukryte rezerwy rozwojowe, których na ogół w pełni nie wykorzystuje. Czynnikami hamującymi są tu wspomniane stereotypia i rutyna, niechęć uczenia się nowych rzeczy, brak postawy twórczej wobec życia, lęk przed zmianami. Dopiero jakieś nieprzewidziane okoliczności życiowe, wytrącające człowieka z dotychczasowego rytmu życia, mogą zmusić go do sięgnięcia do tych ukrytych rezerw rozwojowych.
Bieg życia ludzkiego upływa każdemu bardzo indywidualnie i niepowtarzalnie, a jego fazy wyznaczają ważne wydarzenia w naszym życiu, stawiające nas w sytuacjach nowych i przed nowymi zadaniami życiowymi świadomie wybranymi lub narzuconymi przez los, które albo stymulują nasz rozwój, albo go wypaczają lub wręcz hamują. Są to np.
• śmierć bliskiego członka rodziny;
• ślub – zawarcie małżeństwa;
• rozwód;
• powtórne małżeństwo;
• zmiana miejsca pracy;
• duży awans zawodowy lub społeczny;
• zmiana miejsca zamieszkania do innej miejscowości lub kraju;
• poważna choroba zapoczątkowująca kalectwo itp.
Na podstawie powyższych kryteriów stworzono wiele klasyfikacji losu ludzkiego, które zasługują na osobny artykuł.
Powyższy tekst opracowałam na podstawie książek Zbigniew Pietrasiński: "Rozwój człowieka dorosłego", Warszawa 1990 r.; Stanisław Siek: „Struktura osobowości” i „Formowanie osobowości”, Warszawa 1986 r. oraz "Psychologia rozwoju człowieka” Tom 1-3, wydana przez PWN, Warszawa 2000 r.
Licencja: Creative Commons
