Teoria dezintegracji pozytywnej prof. Kazimierza Dąbrowskiego

Zdrowie psychiczne według Kazimierza Dąbrowskiego jest to zdolność do rozwoju wewnętrznego w kierunku wszechstronnego rozumienia, przeżywania, odkrywania i tworzenia coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego poprzez procesy dezintegracji pozytywnej i cząstkowej integracji wtórnej.

Aby zrozumieć teorię dezyntegracji pozytywnej zacznijmy od definicji.

• Integracja jest to scalanie, zespolenie się cech osobowości, tworzenie całości z części, zwarta struktura odpowiadająca harmonii i równowadze wewnętrznej człowieka.

• Dezintegracja to rozpadanie się całości na części składowe, przetwarzanie się jednych struktur osobowości w drugie, rozchwianie i popadanie ze skrajności w skrajność, brak harmonii i równowagi wewnętrznej, czemu towarzyszy cierpienie.

Dezintegracja może mieć różny zakres i głębokość aż do tzw. poziomu krytycznego, poza którym nie może już dojść do integracji wtórnej.

Pierwszym przejawem dezintegracji są formy wzmożonej pobudliwości psychicznej jako dominujące sposoby przeżywania rzeczywistości. Są to:

1. Forma psychomotoryczna, ruchowa przejawiająca się wzmożeniem energii, w gwałtownych ruchach i gestykulacji, szybkim mówieniu, natychmiastowym działaniu, manii podróżowania itp.

2. Forma zmysłowa przejawia się w dążeniu do przyjemności i wygody, luksu, mody, braku umiarkowania w jedzeniu czy nadmiernej pobudliwości seksualnej itp.

3. Forma wyobrażeniowa to wzmożone myślenie obrazami, marzycielstwo, inwencja twórcza, metaforyczny sposób wyrażania się, koszmary senne, nie rozróżnianie prawdy od fikcji itp.

4. Forma intelektualna przejawia się w żądzy wiedzy i kierowaniu się logiką, stawianiu dociekliwych pytań, zajmowaniu się problemami teoretycznymi itp.

5. Forma uczuciowa wyraża się w silnym odczuwaniu i przeżywaniu związków międzyludzkich oraz przywiązaniu do miejsc i zwierząt.

Istnienie wszystkich form wzmożonej pobudliwości nerwowej w psychice prowadzi do dysonansu poznawczego, konfliktów wewnętrznych i napięcia, które z kolei są podstawą procesu rozwojowego dezintegracji pozytywnej. Cierpienie towarzyszące dezintegracji jest wtedy dobrze i sensownie przeżyte, kiedy prowadzi do rozwoju wewnętrznego i coraz większej dojrzałości psychicznej.

Rozwój osobowości człowieka kształtują trzy czynniki:

1. Czynnik pierwszy – dziedziczny, czyli to, co przejmujemy po przodkach.
2. Czynnik drugi – społeczny, czyli środowisko, w którym żyjemy.
3. Czynnik trzeci, czyli własne rozwijające się ja.

O rozwoju decydują tzw. dynamizmy, jako wtórne siły napędowe jednostki. Są to:

1. Syntonia nastrojowa, czyli współbrzmienie z nastrojami i emocjami innych.
2. Konflikt zewnętrzny z innymi, ze swoim środowiskiem.
3. Konflikt wewnętrzny w obrębie własnej psychiki, np. między przeciwstawnymi potrzebami czy dążeniami.
4. Identyfikacja, czyli utożsamianie się z pożądanymi cechami charakteru.
5. Empatia – współczucie i współodczuwanie z innymi.
6. Instynkt twórczy, nowatorstwo, pomysłowość.
7. Ambitendencje przejawiają się w skrajnych przeciwstawnych poglądach danej osoby.
8. Ambiwalencje przejawiają się skrajnych przeciwstawnych emocjach, odczuciach danej osoby.
9. Czynnik drugi, czyli społeczny – środowisko, w którym dana osoba żyje.
10. Hierachizacja, czyli dążenie do uporządkowania własnych przeżyć, doświadczeń, kierowanie się normami moralnymi o różnym stopniu ważności.
11. Niezadowolenie z siebie, nie akceptowanie siebie, swoich wad.
12. Poczucie niższości wobec siebie, negatywny obraz własnej osoby.
13. Zaniepokojenie sobą, kiedy np. pojawiają się w nas nowe tendencje czy cechy.
14. Zdziwienie sobą, gdy coś nas w sobie zaskakuje i zaczynamy patrzeć na świat w nowy, niekonwencjonalny sposób.
15. Poczucie wstydu i winy, gdy nie zachowujemy się zgodnie z własnym sumieniem.
16. Pozytywne nieprzystosowanie, kiedy buntujemy się w naszym środowisku przeciwko łamaniu norm moralnych, które wyznajemy.
17. Stosunek podmiot – przedmiot w sobie odzwierciedla obiektywizm i dystans wobec siebie, kiedy patrzymy na siebie jakby z zewnątrz.
18. Czynnik trzeci, czyli samorealizujące się ja – asertywne i niezależne od innych.
19. Przekształcenia wewnątrzpsychiczne zachodzą, gdy czujemy, że się zmieniamy i wstępujemy na wyższy poziom rozwoju.
20. Samoświadomość, czyli świadomość własnych przeżyć, doświadczeń, dążeń, swoich zalet i wad itd.
21. Samokontrola i samokrytycyzm, postrzeganie siebie w prawdzie – takim, jakim się jest.
22. Autopsychoterapia – dążenie do uleczenia swoich słabości i wad czy objawów nerwicowych.
23. Samowychowanie – staranie się bycia lepszym, dopasowanie siebie w dążeniu do ideałów zgodnie z wyznawanymi wartościami.
24. Odpowiedzialność za siebie i innych; podejmowanie codziennych zadań życiowych w celu zapewnienia sobie i rodzinie bytu.
25. Autentyzm – szczere i spontaniczne zachowanie pozbawione zakłamania.
26. Autonomia – niezależność i asertywność wobec innych.
27. Ideał osobowy, kiedy człowiek wie i wyobraża sobie, jaki powinien być i chciałby być i dąży do zrealizowania takiego obrazu siebie.

Kazimierz Dąbrowski wyróżnia pięć poziomów rozwojowych osobowości ludzkich, odrębnych od faz rozwojowych, zdeterminowanych biologicznie i wspólnych wszystkim ludziom. Będą to:

1. Integracja pierwotna. Poziom najmniej zróżnicowany, brak w nim dynamizmów rozwojowych. Cechuje go zewnętrzność, sztywność, brak związków uczuciowych z innymi ludźmi (ludzie traktowani są jak przedmioty), brak refleksji i konfliktów wewnętrznych, a występują konflikty zewnętrzne z otoczeniem. Zachowanie jest egoistyczne i egocentryczne i ma na celu zaspokajanie własnych, podstawowych potrzeb. Dominuje w nim czynnik dziedziczny. Do tego poziomu należą psychopaci i większość ludzi przeciętnych.

2. Dezintegracja jednopoziomowa i jednokierunkowa. Rozbicie wewnętrzne polega na zabrnięciu w jakiś ślepy zaułek osobowości, zejście na manowce, czemu towarzyszy chaos myśli i uczuć. Pojawia się czynnik drugi – społeczny w postaci związków międzyludzkich czy liczenia się z opinią innych ludzi oraz formy pobudliwości psychicznej psychomotoryczna i zmysłowa, a także pierwsze dynamizmy rozwojowe, jak obok konfliktów zewnętrznych – konflikty wewnętrzne, empatia, identyfikacja, ambiwalencje i ambitendencje. Dominuje relatywizm wartości. Zachowanie może nie mieć żadnej orientacji i jest podatne na zmiany mody, ideologii, przywódców bez zdolności wartościowania. Obejmuje ono wszystko, co nie ukierunkowane, dziwaczne, nie dające się przewidzieć, pozbawione refleksji i zróżnicowania uczuć oraz brak przemiany wewnątrzpsychicznej. Na tym poziomie występują ciężkie nerwice i choroby psychiczne, a także zaburzenia psychosomatyczne, alkoholizm, narkomania itp.

3. Dezintegracja wielopoziomowa spontaniczna. Następuje zróżnicowanie struktur i funkcji psychicznych oraz ich hierachizacja i dążenie do uporządkowania wewnętrznego. Pojawiają się kolejne formy wzmożonej pobudliwości psychicznej, jak wyobrażeniowa, intelektualna i uczuciowa oraz kolejne dynamizmy: hierachizacja, niezadowolenie z siebie, poczucie niższości oraz poczucie wstydu i winy, zaniepokojenie sobą i zdziwienie sobą. Obok czynnika drugiego społecznego zaczyna dominować czynnik trzeci objawiający się pojawieniem się samorealizacji. Człowiek coraz jaśniej zdaje sobie sprawę, jaki jest naprawdę (ja realne), a jaki powinien być (ja idealne) i zaczyna budować ideał swojej osobowości. Przeważają konflikty wewnętrzne nad zewnętrznymi, może wystąpić nieprzystosowanie pozytywne, poświęcenie. Występują głębokie związki uczuciowe, refleksyjność, niepokój egzystencjalny itp.

4. Dezintegracja wielopoziomowa zorganizowana. Na tym poziomie występuje świadome kształtowanie własnej osobowości, wewnętrznie sterowana i determinowana organizacja rozwoju, dążenie do syntezy, harmonii i integracji wewnętrznej. Utrwalają się formy wzmożonej pobudliwości psychicznej i dynamizmy poziomu 3, a także pojawiają się nowe dynamizmy, jak stosunek podmiot – przedmiot w sobie, samoświadomość, samokontrola, samowychowanie, autopsychoterapia, autentyzm, autonomia, odpowiedzialność, przekształcenia wewnątrzpsychiczne dokonujące się w sposób świadomy, a także dążenie do równowagi i integracji wewnętrznej poprzez przekształcenie powinności w rzeczywistość oraz poprzez realizowanie własnego ideału osobowości i urzeczywistnianie ideałów społecznych.

5. Integracja wtórna. Harmonijna jedność osobowości, równowaga i synteza wewnętrzna, dokonująca się poprzez urzeczywistnienie się ideału osobowości, kiedy człowiek rzeczywiście staje się taki, jaki powinien i chciałby być. Brak konfliktów wewnętrznych. Jeśli w procesach dezintentegracyjnych następowały w osobowości zmiany jakościowe, to na poziomie integracji wtórnej występują już tylko zmiany ilościowe.

Rozwój psychiczny człowieka nie przebiega równomiernie. Są w nim okresy wzmożonej intensywności i braku równowagi, a więc dezintegracji w postaci psychonerwic, depresji, postawy twórczej, jak i okresy względnej równowagi, cząstkowej integracji na niskim poziomie, która odpowiada zastojowi psychicznemu. Im bardziej zaawansowany jest rozwój, im wyższy osiąga poziom, tym mniej prawdopodobne staje się zwolnienie jego tempa lub zatrzymanie. Następuje proces przyśpieszenia rozwoju. Jest to jednocześnie proces nieodwracalny – człowiek, który osiągnął wysoki poziom rozwoju, nie może już cofnąć się do niższych poziomów.

Trzy typy osobowości według Kazimierza Dąbrowskiego:

1. Ludzie przeciętni. Zdrowie psychiczne na zasadzie przystosowania się do zmieniających się warunków życia; niekiedy okresy drobnych nie przystosowań, ale o niezbyt silnym napięciu. Dawanie sobie rady z trudnościami; słaba pamięć ciężkich przeżyć. Kierowanie się podstawowymi potrzebami bez większych wymogów hierarchicznych. Dążenie do kariery, zamożności, odpowiedniej pozycji społecznej i stanowiska, które się liczy. Niekiedy słabe tendencje alterocentryczne, umiarkowane przeżycia smutku i depresji. Znaczny wpływ otoczenia na okresowe przekształcenia poziomu zdrowia psychicznego. Krótkie chwile medytacji. Religijność stereotypowa.

2. Ludzie wybitni. Silna, a nawet dość silna dążność do realizacji uzdolnień i talentów. Współistnienie dużych braków rozwojowych w obrębie niektórych właściwości i wybitnych uzdolnień. Oryginalność postawy społecznej. Na ogół mała tendencja wszechstronnego rozwoju poza silnymi tendencjami rozwoju w kierunku własnych zainteresowań i uzdolnień. Przy uzdolnieniach technicznych, matematycznych, fizycznych czy politycznych mała skłonność do budzenia i rozwoju psychicznego środowiska wewnętrznego. Niewielkie potrzeby i dążności transcendentne; małe skłonności do przemian wewnętrznych. Przy wybitnych jednostronnych uzdolnieniach brak wyraźniejszej postawy empatycznej. Często cechy agresywne, niekiedy z tendencjami do okrucieństwa. Na ogół mała zapadalność na zaburzenia psychiczne.

3. Ludzie o ukształtowanej osobowości. Zdrowie psychiczne jako wyraz wszechstronności rozwoju, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju własnego środowiska wewnętrznego oraz pomoc w rozwoju innych ludzi. W biografii zazwyczaj historia ciężkich przeżyć, z którą wiąże się potrzeba przebudowy psychicznej. Tendencje do transcendencji zastanej rzeczywistości. Silne objawy wzmożonej pobudliwości psychicznej, głównie uczuciowej, wyobrażeniowej i intelektualnej. Droga rozwojowa poprze nerwice i psychonerwice, poprzez wielopoziomowe dążenia do coraz pełniejszego rozumienia, przeżywania, odkrywania i tworzenia wyższej rzeczywistości. Wielopoziomowość postawy i coraz wyraźniejsze widzenie konkretnego ideału powiązane z rozwojem esencji indywidualnej i społecznej. Dążenie do przekraczania siebie tymczasowego i pomoc w takim przekraczaniu innym ludziom. Droga do przekroczenia cyklu biologicznego, a także innych analogicznych cyklów w różnych sferach jak wychowanie, socjologia i psychologia, psychopatologia i filozofia itp. Realizacja coraz wyższej hierarchii wartości. Silne dążenia do uzupełnienia swoich braków w rozwoju osobowości. Zdrowie psychiczne poprzez wszechstronny i przyśpieszony rozwój wewnętrzny.



Powyższy tekst „Teorii dezintegracji pozytywnej” opracowałam na podstawie książki:
w: ZDROWIE PSYCHICZNE pod redakcją Kazimierza Dąbrowskiego. PWN. Warszawa 1985. W tym: Kazimierz Dąbrowski: CO TO JEST ZDROWIE PSYCHICZNE? Str. 7 – 35.
Tenże: FAZY I POZIOMY ROZWOJU PSYCHICZNEGO I TRZY KSZTAŁTUJĄCE GO CZYNNIKI. Str. 46 – 63. Tenże: HIGIENA PSYCHICZNA UCZUĆ, POPĘDÓW I MYŚLENIA. Str. 152 – 164. Tenże: ZDROWIE PSYCHICZNE LUDZI PRZECIĘTNYCH, WYBITNYCH, O UKSZTAŁTOWANEJ OSOBOWOŚCI ORAZ PROBLEM PSYCHOPATII. Str. 165 – 177. Michael M. Piechowski: ZDROWIE PSYCHICZNE JAKO FUNKCJA ROZWOJU PSYCHICZNEGO. Str. 91 – 128.