Niedobory składników pokarmowych występują bardzo często. W krajach Afryki i Azji często dotyczą aminokwasów egzogennych, spowodowanym spożywaniem niepełnowartościowych białek, głodem, biedą czy dostępnością pokarmu. W krajach rozwiniętych i rozwijających się, gdzie dostęp do pokarmu jest powszechny, niedobory częściej związane są z pewnymi nieprawidłowymi nawykami żywieniowymi.
Niedobory pokarmowe możemy podzielić na jawne i utajone (ukryte). Niedobory jawne, częściej występujące w krajach afrykańskich, w społeczeństwie dotkniętym biedą lub klęską żywiołową ograniczającą dostęp do pożywienia, pojawiają się wtedy, gdy niedobór co najmniej jednego składnika pokarmowego trwa długo, tak że wyczerpują się jego zapasy w organizmie, co prowadzi do rozwoju choroby. Łatwo wtedy taki niedobór rozpoznać. Przykładem jest niedobór białek w diecie wśród dzieci cierpiących na kwashiorkor lub marasmus, objawiający się obrzękami głowodymi. Innym przykładem jest niedobór jodu w regionach endemicznych, objawiający się wolem tarczycy czy niedobór witaminy D w postaci krzywicy.
Warto zwrócić uwagę, że zdrowie człowieka jest uwarunkowane niedoborem jednego składnika pokarmowego, a nie prawidłowym zaopatrzeniem w pozostałe składniki pokarmowe (prawo minimum Liebiga). Jeżeli zatem brakuje nam witaminy B1 w pożywieniu, to będziemy chorzy z powodu braku tej witaminy, a nie że zachowamy zdrowie tylko dlatego, że dostarczyliśmy większość pozostałych składników pokarmowych.
Podobnie, nadmiar składnika pokarmowego powoduje chorobę, po przekroczeniu stężenia, w którym ten składnik jest tolerowany przez organizm (prawo tolerancji Shelforda).
Niedobory utajone, częściej występujące w społeczeństwach cywilizowanych, przebiegają bezobjawowo lub skąpo objawowo, często manifestują się niespecyficznymi objawami, takimi jak osłabienie, ospałość, zaburzenia depresyjne, nerwowość, nudności, zapalenie błon śluzowych, osłabienie odporności. Niedobory utajone trwające przez długi czas prowadzą do rozwoju choroby. Niedobory utajone często trudniej rozpoznać niż niedobory jawne, gdyż w przypadku braku objawów lub słabo nasilonych objawów, chory często nie zgłasza się do lekarza. Również podstawowe wyniki badania morfologii krwi i badania biochemiczne często wypadają prawidłowo. W niedoborach utajonych diagnostyka jest dużo trudniejsza, wymaga bowiem poszukiwania, ze względu na niespecyficzne objawy, składnika niedoborowego.
Niedobory pokarmowe mogą być spowodowane:
-
długotrwałymi wymiotami, biegunkami
-
zespołem jelita drażliwego (IBS)
-
zmianą flory jelitowej (SIBO)
-
zaburzeniami wchłaniania (celiakia)
-
chorobami przewodu pokarmowego (zapalenie błony śluzowej żołądka, zapalenie trzustki)
-
przewlekłymi chorobami, w tym autoimmunologicznymi (cukrzyca, WZJG)
-
przewlekłym stresem i zaburzeniami gospodarki hormonalnej
-
wszystkimi chorobami przebiegającymi z gorączką, lub wzrostem markerów zapalenia, takich jak interleukina-1, 6, TNF-alfa, białko ostrej fazy CRP
-
choroba nowotworową (nowotworem złośliwym)
-
chorobami zwiększającymi metabolizm podstawowy
-
chorobami wirusowymi (HIV, WZWC, WZWB)
-
przyjmowaniem leków (na przykład moczopędnych, zmniejszających wydzielanie soku żołądkowego, przeczyszczających)
Najczęściej jednak w krajach cywilizowanych niedobory pokarmowe są spowodowane nieprawidłowymi nawykami żywieniowymi:
-
spożywaniem produktów bogatych w tłuszcze i węglowodany proste z pominięciem owoców i warzyw zawierających witaminy i sole mineralne;
-
spożywaniem używek (kawa, herbata, lekomania), zawierających garbniki (taniny), które wiążą witaminy i sole mineralne w nierozpuszczalne kompleksy niewchłaniające się z przewodu pokarmowego.
W tym miejscu warto zauważyć, że niedobory pokarmowe częściej występują u osób otyłych niż szczupłych. Osoby otyłe odżywiają się jednostronnie, stosują dietę ubogą w witaminy i minerały, a bogatą w tłuszcze nasycone i węglowodany proste. Osoby, które piją dużo kawy i herbaty mają niedobory witamin i składników pokarmowych, ponieważ zawarta w herbacie tanina wiąże wapń, żelazo i magnez.
W naszym klimacie najczęściej niedobory pokarmowe dotyczą:
-
żelaza
-
witaminy B12 i kwasu foliowego
-
witaminy PP, B2 i B1
-
magnezu
-
wapnia
-
cynku, miedzi
Objawami wskazującymi na istniejące niedobory są:
-
bladość skóry i błon śluzowych (niedobór żelaza)
-
zmęczenie, ospałość trwające dłużej niż 3 miesiące (niedobór żelaza, witaminy B12, witamny B1, B6)
-
pieczenie i zapalenie języka, wygładzenie języka (niedobór witaminy B2, B12, żelaza)
-
spaczone łaknienie (zjadanie tynku ze ściany) (niedobór żelaza)
-
zajady w kącikach ust (nbiedobór witaminy B2)
-
nudności, brak aptetytu (niedobór witamin z grupy B)
-
zaburzenia widzenia – wysychanie rogówki, zapalenie spojówek (niedobór witaminy A lub E)
-
suchość skóry i błon śluzowych (niedobór witamin z grupy B lub A)
-
osłabiona odporność – częste infekcje (niedobór żelaza, witaminy B12)
-
zaburzenia nerwowe, depresja, nadpobudliwość nerwowa (niedobór magnezu, witaminy B12, witaminy B6, miedzi)
-
tiki nerwowe, drżenie rąk, kołatanie serca (niedobór magnezu, potasu)
-
skurcze mięśniowe (niedobór wapnia, magnezu, potasu)
-
trudności z koncentracją (niedobór żelaz, magnezu)
-
osteoporoza (niedobór wapnia, witaminy D)
-
wypadanie włosów, kruchość paznokci, odbarwienie paznokci (niedobór cynku, witamin z grupy B, kwasu foliowego)
Diagnostyka niedoborów pokarmowych powinna być kompleksowa i nastawiona na najczęściej występujące niedobory:
-
morfologia krwi (diagnostyka anemii)
-
oznaczanie żelaza, ferrytyny, kwasu foliowego i witaminy B12 (diagnostyka anemii)
-
oznaczanie potasu, wapnia, magnezu – zjonizowanego
-
oznaczanie pre-albuminy, albuminy i białka całkowitego we krwi
Przy diagnostyce niedoborów warto pamiętać, że niektóre składniki pokarmowe wykazują różnice w dobowych stężeniach we krwi, a także, że prawidłowe stężenie wapnia, potasu, magnezu we krwi nie wyklucza niedoborów tych składników w tkankach, ponadto występują one w połączeniach z albuminami i wtedy nie spełniają swojej biologicznej funkcji, dlatego jony zawsze należy oznaczać metodami jonoselektywnymi w postaci zjonizowanej, a nie całkowitej.
