Pracując z uczniami nad ikonicznymi tekstami kultury (obraz, plakat, rzeźba), należy dać im do ręki jak najwięcej narzędzi teoretycznych. Systematyczne posługiwania się nimi pozwoli na doskonalenie umiejętności analitycznych, sprawi, że uczeń będzie wyposażony w instrumenty, których użyje w budowaniu 10 minutowej wypowiedzi
Jeśli damy uczniowi wypracowany schemat wypowiedzi ( ukazał się już na eiobie) plus narzędzia analityczne, ten na pewno sobie poradzi z każdym tekstem ikonicznym. Potrzeba jedynie systematycznych ćwiczeń.
Jednym z takich teoretycznych narzędzi jest klasyfikacja dokonana przez Leona Chwistka.
Chwistek wyróżnił teraz cztery rodzaje rzeczywistości: (a) rzeczywistość popularną; (b) rzeczywistość fizykalna; (c) rzeczywistość psychologiczna; (d) rzeczywistość wizjonerów, a następnie cztery typy malarstwa: (a’) prymitywizm; (b’) realizm; (c’) impresjonizm; (d’) futuryzm. Korelacje pomiędzy rodzajami rzeczywistości a typami malarstwa obracają się wedle czterech pytań: (I) zagadnienie zasadnicze danego typu; (II) środki służące do rozwiązania zagadnienia; (III) rodzaj rzeczywistości wyrażający się danym typem malarskim; (IV) style należące do danego typu. Zestawienie związków jest następujące (w każdym wypadku Chwistek zastrzega, że punkt czwarty jest najmniej wyraźny):
Prymitywizm. Zagadnienie: jakie są rzeczy?; Środki: opieranie się na gotowych wzorach i na rezultatach obserwacji; Rodzaj rzeczywistości: popularna; Style: oparte na ostrych regułach; Przykłady: sztuka starożytna i średniowieczna, sztuka ludowa, częściowo barok.
Realizm. Zagadnienie: jakie są relacje pomiędzy rzeczami, źródłami światła i widzem; Środki: malowanie z natury, malowanie modelu; Rodzaj rzeczywistości: fizykalna; Style: nie ma stylu powszechnego, a indywidualne znacznie różnią się; Przykład: malarstwo Renesansu.
Impresjonizm. Zagadnienie: co znajdujemy we wrażeniach zmysłowych; Środki: uchwycenie tego, co jest przed oczyma, bezustanna obserwacja natury; Rodzaj rzeczywistości: psychologiczna; Style: nie ma.
Futuryzm (w dalszych pracach określany jako nowa sztuka). Zagadnienie: jak wybrać z ogółu reprodukowanych lub zmysłowych wrażeń, te które stanowią podstawowe elementy rzeczywistości? Środki: podobne do impresjonizmu, ale nie tak stabilne; Rodzaj rzeczywistości: wizjonera; Style: zbyt świeży typ, by to rozwijać; Przykłady: Matisse, Czyżewski.
***
A oto przykładowa analiza wykorzystująca opublikowany już schemat wypowiedzi oraz podział Chwistka.
OSTATNIA WIECZERZA - LEONARDO da VINCI
Informacje wprowadzające:
Rok powstania dzieła - 1495-1498;
Technika - fresk;
Gatunek - malarstwo religijne;
Styl - malarstwo renesansowe;
Ekspozycja - kościół Santa Maria delle Grazie
Autorem dzieła jest najwybitniejszy artysta włoskiego i, szerzej, europejskiego renesansu - Leonardo da Vinci. Przyszedł na świat w małym miasteczku Vinci, niedaleko Florencji. Był synem prawnika Piera da Vinci i dziewczyny o imieniu Catarina. Ponieważ Leonardo był nieślubnym dzieckiem, nie zdobył uniwersyteckiego wykształcenia ( w tamtych czasach było to niemożliwe). Był jednak genialnym samoukiem. Co więcej, wydaje się, że fakt pozostawania poza skostniałymi strukturami edukacyjnymi pozwolił młodzieńcowi zachować świeże spojrzenia na wiele kwestii, zarówno dotyczących sztuki, jak i nauki. Pisał:
Jeśli zaprawdę nie posiadam wiedzy, by cytować autorów, jak robią to inni, to i tak o wiele lepszą i bardziej wartościową rzeczą jest odczytywanie znaczeń za pomocą osobistego doświadczenia, które służy nauką własnym mistrzom. Uczeni przechodzą obok dumni, nadęci i pompatyczni, przyozdobieni w owoce pracy nie swojej, lecz innych, mnie nie pozwalając zebrać owoców nawet mej własnej.
Znajomości ojca umożliwiły chłopcu rozpoczęcie terminowania u Andrei del Verocchia. U niego uczył się zasad perspektywy i podstawowych technik malarskich - tempery i techniki olejnej.
Pierwszego lipca 1472 roku został członkiem Bractwa św. Łukasza i od tego momentu rozpoczyna się tzw. I okres florencki. To okres malarstwa realistycznego, w nurt którego czynnie włączył się Leonardo. Jego pierwsza praca zatytułowana jest "Rysunek krajobrazu". W I okresie florenckim Leonardo namalował na pewno dwie Madonny, pracował też nad projektem "Pokłonu Trzech Króli", ale obrazu tego nigdy nie dokończył.
W 1482 roku artysta udał się do Mediolanu ( I okres mediolański). W tym czasie powstają słynne płótna da Vinci:
Portret Cecylii Gallerani;
Dama z gronostajem (dzieło bardziej znane jako "Dama z łasiczką", znajduje się w krakowskim Muzeum Czartoryskich);
Madonna w grocie.
W latach 1495-1498 Leonardo pracuje nad swoim epokowym dziełem "Ostatnia Wieczerza" w refektarzu klasztoru przy kościele Santa Maria della Grazie. w okresie tym, należy dodać, da Vinci pracuje nad projektami wielu wynalazków - machiny latającej, łodzi podwodnej; dokonywał eksperymentów z zakresu optyki, anatomii, mechaniki.
W II okresie florenckim powstaje obraz "Dziewica z Dzieciątkiem i św. Anną". w roku 1503 poznał Michała Anioła, z którym później toczył ostre spory na temat rzeźby i malarstwa; Michał Anioł uważał, że rzeźba jest najważniejszą ze sztuk, a Leonardo traktował ja jako sztukę podrzędną. W tym roku powstaje też najsłynniejsze bodaj dzieło Leonarda "Mona Lisa".
1506 r. - powrót do Mediolanu (II okres mediolański), a w roku 1513 przenosi się do Rzymu. Zmarł 2 maja 1519 roku we Francji.
INTERPRETACJA DZIEŁA
Kompozycja dzieła ściśle podporządkowana jest jego "treści". W centrum znajduje się Chrystus - milczący, wycofany, jakby nieobecny. Po Jego obu stronach - apostołowie; sześciu po prawej i sześciu po lewej. Dodatkowo, każda szóstka podzielona jest na trzyosobowe grupy. Artysta ukazuje na fresku emocjonalną reakcję towarzyszy Mistrza na wypowiedziane przez Niego słowa: "Jeden z was mnie zdradzi". Patrząc od lewej, dostrzegamy:
a) Bartłomieja, Jakuba, Andrzeja – raczej zaskoczonych komunikatem;
b) Judasz Iskariotę, Piotra i Jana(?) – grupę najbardziej wewnętrznie zróżnicowaną. Judasz wygląda tak, jakby obecny był na wieczerzy tylko fizycznie. Bawi się solniczką, co ma oczywiście symboliczne znaczenie. Leonardo nawiązuje w ten sposób do popularnego na Wschodzie powiedzenia: "zdradzić sól" (zdradzić swego pana). Piotr trzyma w dłoni nóż, jakby pytał: "Nauczycielu, który to? Zaraz się z nim rozprawię!".
c) Tomasza, Filipa, Jakuba Większego - zaniepokojonych tym, co przed chwilą usłyszeli. Uderzające jest podobieństwo Tomasza do Jezusa. Kto wie, czy nie jest to aluzyjne nawiązanie do tekstów apokryficznych, wedle których Tomasz był bratem bliźniakiem Jezusa.
d) Mateusza, Judę Tadeusza, Szymona - dwaj pierwsi zwracają się do Szymona, jakby prosili go o wyjaśnienie zagadkowych słów Chrystusa.
***
Interpretując dzieło Leonarda, należy uwzględnić co najmniej trzy ważne konteksty:
1. Kontekst religijny
Artysta, tworząc "Ostatnią Wieczerzę", opiera się głównie na ewangeliach Mateusza, Łukasza i Jana. To ostatni wspólny posiłek przed męką i ukrzyżowaniem Jezusa. Dzieją się tutaj rzeczy niesłychanie ważne. Najpierw Mistrz umywa swoim uczniom nogi - gest wymowny i symboliczny, mający podkreślić pokorę i oddanie Boskiego Syna. W czasie Wieczerzy Jezus oznajmia, że jeden z Jego uczniów zdradzi Nauczyciela. Judasz opuszcza wieczernik, rozwiązując tym samym zagadkę. Następnie Jezus ustanawia eucharystię.
Trzeba jednak zwrócić uwagę, że Leonardo daleki jest od ortodoksji. Na stole nie ma kielicha, a Jan - ulubiony uczeń - bardziej przypomina kobietę niż młodego mężczyznę, co stało się źródłem wielu późniejszych spekulacji i "spiskowych teorii"
***
2. Kontekst epoki
We Włoszech koniec wieku XV to okres dojrzałego renesansu, kiedy wszystkie idee, wartości oraz prądy umysłowe i kierunki artystyczne osiągnęły pełnię swego rozwoju. Przypomnijmy, iż średniowieczny teocentryzm został zastąpiony antropocentryzmem. Już nie Bóg był ośrodkiem zainteresowania twórców, ale człowiek ze wszystkimi, przynależnymi jego naturze, słabościami i niedoskonałościami. Ale i wielkością.
Leonardo ze swoją wszechstronnością, szerokim wachlarzem zainteresowań i badań, uchodził wówczas i uchodzi do dzisiaj za wzór człowieka odrodzenia. Myślał, żył i tworzył odważnie.
Apostołowie przedstawieni na fresku Leonarda są ludźmi z krwi i kości. Targają nimi emocje, którym dają wyraz. Ich zachowanie jest pełne ekspresji, świadczące o możliwości skrajnych zachowań (nóż, który trzyma w ręku Piotr). Dostrzegamy tu falowanie emocji - gniewu, zawiści, miłości i nienawiści (renesansowy humanizm).
***
3. Kontekst popkulturowy
Analizując to dzieło, nie sposób pominąć tego kontekstu. Dan Brown napisał na początku wieku XXI powieść "Kod Leonarda da Vinci" i zapewne nie przypuszczał, jaką rozpęta burzę. Krótko przypomnijmy. Amerykański pisarz sugeruje jakoby osobą siedzącą obok Jezusa nie jest Jan, ale Maria Magdalena. Jest jedyną kobietą na wieczerzy i nie jest to przypadek, ponieważ według powieści Browna, była ona żoną Jezusa.
Takie ustalenie faktów prowadzi do gruntownej reinterpretacji fresku Leonarda. Burzliwe zachowanie apostołów nie jest reakcją na słowa Chrystusa o zdradzie, ale na ustanowienie swoim następcą nie Piotra, ale Marii Magdaleny. Dłoń, która pojawia się na szyi osoby siedzącej obok Jezusa, układa się w geście, który sugeruje dekapitację.
A dlaczego nie ma kielicha? Ponieważ, jak twierdzi Brown, Świętym Graalem nie jest żaden puchar z winem, ale krew człowieka-Boga płynąca w Marii.
Brown popularyzuje w swej powieści również takie teorie jak ta, które każe widzieć w Leonardzie posiadacza tajemnej wiedzy (wiedzy ezoterycznej), a nawet Jednego z mistrzów "Zakonu Syjonu" strzegącego sekretu krwi Jezusa.
***
Wnioski
W klasyfikacji Chwistka fresk Leonarda będziemy sytuować w kategorii realizmu, czyli pytamy, jakie są relacje pomiędzy samymi rzeczami oraz rzeczami a widzem. Zwłaszcza ta ostatnia relacja, w przypadku "Ostatniej Wieczerzy", wydaje się szalenie istotna, ponieważ to właśnie odbiorca musi odpowiedzieć sobie na pytanie, co naprawdę widzi. I ci, którzy chcą widzieć w postaci obok Jezusa Jana, nigdy nie dostrzegą w niej cech kobiecych. Lecz i odwrotnie - ci, którzy widzą tam Marię Magdalenę, będą przekonywać, że jest to na pewno kobieta. Jak widać, sposób postrzegania jest wypadkową światopoglądu.
