Podstawy odpowiedzialności
Odpowiedzialność cywilnoprawną członka zarządu spółki akcyjnej regulują przepisy kodeksu cywilnego oraz kodeksu spółek handlowych, a także ustawy prawo upadłościowe i naprawcze.
W przeciwieństwie do przepisów regulujących tworzenie i funkcjonowanie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością członek zarządu spółki akcyjnej nie odpowiada na podstawie k.s.h. za zobowiązania spółki nawet wówczas, gdy egzekucja komornicza z majątku spółki okaże się bezskuteczna. Takie rozwiązanie względem spółki z o.o. przewiduje natomiast art. 299 k.s.h. Wobec braku analogicznego rozwiązania odnośnie spółki akcyjnej kodeks spółek handlowych przewiduje jedynie wyjątkową odpowiedzialność cywilnoprawną członka zarządu, i to nie wobec wierzycieli spółki, lecz samej spółki. Chodzi tu o art. 483 § 1 k.s.h., zgodnie z którym członek zarządu, rady nadzorczej oraz likwidator odpowiada wobec spółki za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu spółki, chyba że nie ponosi winy. Odpowiedzialność członka zarządu opiera się na zasadzie winy, co oznacza konieczność wykazania przed sądem nie tylko zaistnienia szkody oraz związanego z nią sprzecznego z prawem zachowania, ale również umyślność takiego działania lub niedbalstwo. Mając na uwadze niniejszy stan faktyczny, ewentualna odpowiedzialność mogłaby dotyczyć, na przykład, naruszenia art. 21 ustawy prawo upadłościowe i naprawcze nakazującego złożenie wniosku o upadłość spółki w ciągu 14 dni od zaistnienia przesłanek do ogłoszenia upadłości. Zawinione zaniechanie złożenia takiego wniosku mogłoby teoretycznie stać się podstawą do wniesienia powództwa cywilnego przez spółkę przeciwko członkowi zarządu.
Poza kodeksem spółek handlowych można znaleźć przynajmniej dwie podstawy odpowiedzialności członków zarządu wobec osób trzecich (w tym wierzycieli spółki). Odpowiedzialność taką przewiduje art. 21 ust. 3 ustawy prawo upadłościowe i naprawcze zgodnie, z którym osoby zobowiązane do zgłoszenia wniosku o upadłość (na przykład członkowie zarządu spółki akcyjnej reprezentujący spółkę), ponoszą odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną w skutek nie złożenia wniosku w terminie określonym w art. 21 ust. 1 tejże ustawy.
Odpowiedzialność ta ma charakter deliktowy i oparta jest, podobnie jak w poprzednim przypadku, na zasadzie winy, która jest ogólną zasadą odpowiedzialności odszkodowawczej (art. 415 kc). Ciężar udowodnienia winy osobie zobowiązanej do zgłoszenia wniosku spoczywa na uprawnionym do odszkodowania, czyli najczęściej na wierzycielu spółki. Celem wykazania szkody wierzyciel musi zatem udowodnić, że w wyniku zaniechania zgłoszenia wniosku o upadłość zmniejszył się majątek masy upadłości i wskutek tego w podziale funduszów masy nie otrzymał nic albo otrzymał mniej, niżby na niego przypadało, gdyby wniosek był zgłoszony we właściwym czasie. Z powyższego wynika, że w przypadku upadłości likwidacyjnej określenie rozmiaru szkody poniesionej przez wierzyciela staje się możliwe najwcześniej po sporządzeniu planu podziału funduszów masy upadłości. W przypadku zaś, gdy planu takiego nie sporządzono, a postępowanie upadłościowe umorzono z powodu braku majątku wystarczającego na pokrycie kosztów postępowania (art. 361 pkt. 1 ustawy puin), wierzyciel dowie się o szkodzie i jej wysokości z chwilą uprawomocnienia się takiego postanowienia. Wysokość szkody będzie wówczas zbliżona do wartości samego zadłużenia, bowiem wierzyciel nie zostanie zaspokojony nawet w części.
Nic nie stoi na przeszkodzie, aby odpowiedzialność członka zarządu wobec wierzycieli spółki oprzeć na samym art. 415 kodeksu cywilnego. Zgodnie tym przepisem, kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Szkodą poniesioną przez wierzycieli będzie niespłacona wierzytelność przez spółkę. Udowodnienie jednak zawinionego działania w praktyce może okazać się niezwykle trudne, choć nie niemożliwe. Konieczne będzie wykazanie sprzecznego z prawem zachowania członka zarządu. Takim działaniem może być, trzymając się tego samego przykładu, wzmiankowane już naruszenie art. 21 ust. 1 i 2 prawa upadłościowego i naprawczego. Obowiązek prawny zgłoszenia upadłości spoczywa bowiem, zgodnie z ust. 2 tego artykułu, między innymi na członkach zarządu spółki akcyjnej. Po wykazaniu wszystkich powyższych okoliczności wierzyciele spółki będą mogli domagać się zapłaty wierzytelności od członków zarządu. Tym razem jednak podstawą odpowiedzialności nie będzie art. 21 ust. 3 puin, lecz art. 415 kc w związku z art. 21 ust. 1 puin.
Przedawnienie roszczeń.
Wymienione przesłanki odpowiedzialności członka zarządu spółki akcyjnej mają charakter stricte cywilnoprawny. A zatem aby rozstrzygnąć kwestię chwili przedawnienia wymienionych roszczeń należy wyjść od ogólnych przepisów tyczących się tej instytucji zawartych w kodeksie cywilnym.
Co do zasady terminy przedawnienia określają art. 117-125 kodeksu cywilnego. Art. 118 kc przewiduje dla wszystkich roszczeń ogólny dziesięcioletni termin przedawnienia, jednakże dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej termin ten jest trzyletni. W zakresie zarysowanych powyżej ewentualnych podstaw odpowiedzialności członka zarządu za zobowiązania spółki akcyjnej wchodzą jednak w grę przepisy szczególne.
I tak, jeżeli chodzi o przedawnienie roszczenia z art. 483 k.s.h., a więc gdy spółka występuje przeciwko członkowi zarządu, roszczenie o naprawienie szkody przedawnia się z upływem trzech lat od dnia, w którym spółka dowiedziała się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia. Jednakże w każdym przypadku roszczenie przedawnia się z upływem lat pięciu od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę (art.487 k.s.h.). Należy pamiętać, iż spółka dowiaduje się o szkodzie dopiero wówczas, gdy informacja o szkodzie i osobie, która ją spowodowała dojdzie do przynajmniej jednego członka zarządu, względnie likwidatora. W przypadku odpowiedzialności członka zarządu informacja powinna dotrzeć do członka rady nadzorczej.
Przepisy ustawy prawo upadłościowe i naprawcze nie regulują kwestii przedawnienia roszczenia z art. 21 ust. 3, należy zatem sięgnąć do unormowań zawartych w kodeksie cywilnym. Roszczenie to należy do zobowiązań deliktowych, dlatego też zastosowanie znajdzie art. 442 § 1 kc, zgodnie, z którym roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże w każdym wypadku roszczenie przedawnia się z upływem lat dziesięciu od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę. Te same reguły dotyczące obliczania terminu przedawnienia dotyczą oczywiście także odpowiedzialności na podstawie art. 415 kc. Kluczową sprawą dla określenia momentu przedawnienia tych roszczeń będzie zatem ustalenie momentu, w którym wierzyciel dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. W przypadku odpowiedzialności na podstawie art. 21 ust. 3 puin będzie to najwcześniej chwila sporządzenia planu podziału funduszów masy. Wówczas bowiem wierzyciel ma szansę określić rozmiar szkody, a w praktyce jest to również pierwszy moment, w którym dowiaduje się, iż szkoda w ogóle nastąpiła i zaspokojenie z majątku dłużnika nastąpi jedynie częściowo lub nie nastąpi w ogóle. W sytuacji, gdy do sporządzenia planu podziału funduszy masy upadłości w ogóle nie doszło, bowiem postępowanie zostało umorzone z powodu braku majątku wystarczającego na pokrycie kosztów postępowania należy przyjąć, iż wierzyciel dowiaduje się o szkodzie z chwilą uprawomocnienia się takiego postanowienia. W tym samym terminie dowiaduje się również o osobie obowiązanej do naprawienia szkody, bowiem będą to zwykle osoby reprezentujące spółkę, a więc wszyscy członkowie zarządu. Termin trzyletni z art. 442 § 1 zd. 1 kc będzie zatem liczony od chwili uprawomocnienia się powyższego postanowienia. Nie znajdzie raczej zastosowania termin dziesięcioletni z art. 442 § 1 zd. 2 kc, bowiem wydaje się nieprawdopodobne, iżby wierzyciel dowiedział się o szkodzie później niż z chwilą zakończenia postępowania upadłościowego, w którym sam brał udział.
