Przyczynienie się poszkodowanego do powstania szkody

Na zakres odpowiedzialności zobowiązanego do naprawienia szkody wpływ wywiera zachowanie się poszkodowanego, którym przyczynił się on do powstania lub zwiększenia szkody. Zgodnie z art. 362 k.c., jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza stopnia winy obu stron.

Przyczynienie się poszkodowanego do powstania lub zwiększenia szkody ma miejsce wówczas, gdy szkoda jest skutkiem nie tylko zdarzenia, z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy innego podmiotu, ale także zachowania się samego poszkodowanego.

Zachowanie się poszkodowanego jest więc w konstrukcji przyczynienia traktowane jako przyczyna konkurencyjna do przyczyny przypisanej osobie odpowiedzialnej1.

Określenie przyczynienia się poszkodowanego nie kształtuje się jednolicie i uzależnione ono jest od podstawy prawnej, z jakiej wywodzi się roszczenie odszkodowawcze. Tak np., jeżeli odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę jest oparta na zasadzie winy, to również przesłanki zmniejszenia odszkodowania muszą być bardziej surowe. W tym
wypadku bez winy po stronie poszkodowanego nie można mówić, że do przyczynienia się do szkody w ogóle dochodzi.

Jeżeli zatem sprawca odpowiada na zasadzie winy, to do powstania (zwiększenia) szkody przyczynić się może tylko osoba poczytalna. Oczywiście zawsze między zachowaniem się poszkodowanego a szkodą musi istnieć adekwatny
związek przyczynowy. Zachowanie się poszkodowanego musi być tego rodzaju, że normalnie doprowadza do powstania szkody.

Problem przedstawia się nieco inaczej przy odpowiedzialności na zasadzie ryzyka. Wówczas bowiem do zastosowania art. 362 k.c., obok wymagania adekwatnego związku przyczynowego, wystarczy obiektywna nieprawidłowość (niewłaściwość) zachowania się pokrzywdzonego2. W takim przypadku do powstania lub zwiększenia szkody przyczynić się może osoba małoletnia lub chora psychicznie.

Takie właśnie stanowisko przyjmuje SN w uchwale3 z dnia 20.09.1975 r, której stwierdza: Zachowanie się małoletniego poszkodowanego, któremu z powodu wieku winy przypisać nie można (art.426 k.c.), może stosownie do art.362 k.c. uzasadniać zmniejszenie odszkodowania należnego od osoby odpowiedzialnej za szkodę na podstawie art.436 k.c.

Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 19.10.1963 r.4 stwierdził, że reakcje odruchowe, wywołane lękiem nie mogą być traktowane jako przyczynienie się do wyrządzenia szkody. Sąd Najwyższy wskazuje, że do zastosowania art.362 k.c. nie jest konieczne, żeby zachowanie się poszkodowanego pozostające w związku przyczynowym z powstaniem szkody było przez niego zawinione, z czego jednak nie wynika, że każde zachowanie się poszkodowanego mieści się w hipotezie tego przepisu.

W szczególności nie będzie uzasadnione zastosowanie art.362 k.c. wówczas, gdy zachowanie się poszkodowanego wprawdzie obiektywnie przyczyniło się albo mogło przyczynić się do powstania szkody, było ono jednak normalnym następstwem zawinionego zachowania się sprawcy szkody. Zobowiązany do odszkodowania odpowiada za normalne następstwa swego działania lub zaniechania, a w skład tych następstw wchodzi także normalna reakcja poszkodowanego, który z jego winy znalazł się w niebezpieczeństwie. Taka więc normalna reakcja poszkodowanego nie może być traktowana jako przyczynienie się do wyrządzenia szkody.

W orzecznictwie sadowym utrwalona jest praktyka, że jeżeli do powstania szkody przyczynił się mąż, jako kierowca jednego z pojazdów, które się zderzyły, to także żona musi ponieść skutki przyczynienia się męża i należne jej odszkodowanie ulega zmniejszeniu, gdyż jazda była wspólnym przedsięwzięciem obojga małżonków i powódka musiała być świadoma niebezpieczeństwa grożącego jej zdrowiu i życiu w razie nieostrożnej jazdy jej męża.5

Zasadę tę stosuje się także w odniesieniu do szkód doznanych przez dziecko przewożone przez rodzica. Potwierdza to SN w swoim orzeczeniu6, w którym stwierdza: w razie przyczynienia się poszkodowanego do powstania wypadku, osoby mu najbliższe i pozostające z nim we wspólności domowej, które w tym wypadku również doznały szkód, ponoszą skutki prawne tego przyczynienia się na równi z przyczyniającym się.

W powyższych orzeczeniach Sąd Najwyższy przyjął, że między osobami, które łączą więzy rodzinne i domowe, istnieje - wynikająca z istoty tych więzi - wspólnota niebezpieczeństwa, która polega na wspólnym ponoszeniu niekorzystnych skutków majątkowych wywołanych zachowaniem się jednej z tych osób.7

Częstą okolicznością uzasadniającą przyczynienie się poszkodowanego jest korzystanie z dróg publicznych w stanie
nietrzeźwości. SN w swoim orzeczeniu8 stwierdza: osoba, która decyduje się na jazdę samochodem z kierowcą będącym w stanie po użyciu alkoholu, przyczynia się do odniesionej szkody powstałej w wyniku wypadku komunikacyjnego, gdy stan nietrzeźwości kierowcy pozostaje w związku z tym wypadkiem. Spożywanie napoju alkoholowego z takim kierowcą przed jazdą uważać należy za znaczne przyczynienie się do powstania szkody.

W kolejnym orzeczeniu9 SN stwierdza: Okoliczność, że pieszy był w stanie nietrzeźwym w chwili najechania go przez samochód, nie stanowi samo przez się podstawy do przyjęcia, że pieszy ten przyczynił się do zaistnienia wypadku i szkody, a tym samym dla zmniejszenia należnego mu odszkodowania. Zastosowanie art.362 k.c. może wchodzić w grę tylko w razie ustalenia, iż nietrzeźwość miała wpływ na powstanie lub rozmiar szkody. Dla przyjęcia przyczynienia się pieszego do szkody nie wystarcza hipotetyczna niemożność wykluczenia, że gdyby pieszy był trzeźwy, to jego reakcja byłaby odpowiednio szybsza i mogłoby nie dojść do wypadku.

Kryteria, jakimi należy się kierować przy zmniejszeniu odszkodowania zależą od zasady odpowiedzialności. I tak przy odpowiedzialności na zasadzie winy należy porównać stopień winy obu stron oraz inne okoliczności sprawy. Przy odpowiedzialności na zasadzie ryzyka należy zmniejszyć odszkodowanie, zgodnie z art. 362 k.c. "stosownie do okoliczności". Sąd Najwyższy w swoim orzeczeniu10 z dnia 27.04.1963 r. wskazał, że w sytuacji, w której odpowiedzialność dłużnika oparta jest na zasadzie ryzyka, decydującym kryterium zmniejszenia odszkodowania może być jedynie porównanie wielkości niebezpieczeństwa, z jakim dla ogółu łączy się ruch mechanicznego środka komunikacji, z rozmiarem i wagą uchybień po stronie poszkodowanego. Należy także wziąć pod uwagę okoliczność, do jakiej kategorii osób należał poszkodowany (kierowca, pieszy, pasażer).

Odszkodowanie z reguły ulega zmniejszeniu o określony ułamek np.: 1/4, 1/3, 1/2 lub w określonym procencie np.: 20%, 40%. Niekiedy może ono polegać na odliczeniu pewnej sumy lub pominięciu niektórych składników odszkodowania. Jeżeli sąd uzna, że bezpośrednio poszkodowany przyczynił się w 20% do powstania szkody to zgodnie z art. 362 k.c. odszkodowanie na rzecz osób bliskich ulegnie zmniejszeniu o 20%.

Z mocy tego przepisu odszkodowanie należne najbliższym członkom rodziny zmarłego ulega zmniejszeniu, jeżeli do powstania lub zwiększenia szkody przyczynił się bezpośrednio poszkodowany, mimo iż do powstania szkody nie przyczynili się osobiście pośrednio poszkodowani11. Wynika to z zasady, iż osoby uprawnione z przepisów art. 446 k.c. nie mogą znajdować się w lepszej sytuacji prawnej aniżeli sam poszkodowany. Takie samo stanowisko zajął SN w swoim orzeczeniu12, gdzie obniżył odszkodowanie należne żonie zmarłego, który przyczynił się do powstania szkody pijąc alkohol z kierowcą samochodu.


1 K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2002, s. 729.
2 G. Bieniek w:"> Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, Warszawa 1999, s. 67-68.
3 Uchwała SN z dn. 20.09.1975 r., III CZP 8/75, OSNCP 1976/ 7-8, poz. 151.
4 Orzeczenie SN z dn. 19.10.1963 r., II CR 976/62, OSNCP 1964/10, poz.206.
5 Orzeczenie SN z dn. 30.01. - 5.02.1963 r., III CR 111/62, OSPiKA 1964/3, poz.59.
6 Orzeczenie SN z dn. 10.09.1965 r., II CR 283/65, OSPiKA 1967/7-8, poz.174.
7 S. Reps, Odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń za szkody wyrządzone przez posiadacza lub kierującego pojazdem mechanicznym osobom im bliskim, Prawo Asekuracyjne 3/2004, s. 60.
8 Orzeczenie SN z dn. 2.12.1985 r., IV CR 412/85, OSPiKA 1986/4, poz.87.
9 Orzeczenie SN z dn. 27.11.1974 r., II CR 647/74, OSPiKA 1976/1, poz.6.
10 Orzeczenie SN z dn. 27.04.1963 r., IV CR 315/62, OSPiKA 1964/10, poz.194.
11 A. Koch, Związek przyczynowy jako podstawa odpowiedzialności odszkodowawczej w prawie cywilnym, Warszawa 1975, s. 254.
12 Orzeczenie SN z dn. 30.07.1966 r., II PR 170/66, Praca i Zabezp Społ. 1967/12

www.odszkodowania24.eu