W europejskim badaniu MONICA wykazano, że kryterium otyłości (BMI > 30 kg/m2) osiągnęło aż 22 proc. kobiet i 15 proc. mężczyzn. Kryterium nadwagi zaś (BMI > 25 kg/m2) spełniała ponad połowa ludności Europy. Przeprowadzone w USA badania (National Health and Nutrition Examination Survey) NHANES III (w latach 1988-1994) udowodniły, że problem otyłości dotyczy znacznie większej liczby mieszkańców. Kryterium otyłości spełniało 25 proc. kobiet i 20 proc. mężczyzn, a ogromnym problemem u około 5,1 proc. okazała się otyłość olbrzymia (BMI > 40 kg/m2).
Wyniki z polskich badań POL-MONICA BIS (przeprowadzone wśród ludności zamieszkującej prawobrzeżną Warszawę i byłe województwo tarnobrzeskie) wykazały otyłość u porównywalnej z europejskimi badaniami ilości kobiet i mężczyzn, jednakże w Warszawie było znacznie więcej przypadków otyłości i nadwagi. W badaniach z 2006 roku ustalono, że w Polsce jedynie około 16,5 proc. populacji ma prawidłową masę ciała.
Z badań opublikowanych w 2004 roku wynika, że w USA ponad 67 proc. populacji odznacza się nadwagą, a ponad jedna trzecia osób – otyłością. Osoby te, prócz otyłości, często mają różne elementy zespołu metabolicznego: insulinooporność, nadciśnienie tętnicze, dyslipidemię. W związku z tym u otyłych rośnie ryzyko przewlekłych chorób metabolicznych.
Najpoważniejszą konsekwencją otyłości jest cukrzyca typu II. Na świecie ilość osób z cukrzycą typu 2 rośnie w alarmującym tempie. Przewidywana liczba chorych, wg International Diabetes Institute z Melbourne, w roku 2010 wyniesie 215,6 mln, czyli w porównaniu z 1994 rokiem zwiększy się o ponad 200 proc. Jest to oczywiście związane z otyłością i można już mówić o światowej epidemii cukrzycy. Dotyczy to także Polski.
Cukrzyca i otyłość, jako problem społeczny, są ciągle w Polsce niedoceniane. Długotrwały charakter tych chorób i powikłania z nimi związane wymagają od chorego oraz jego rodziny, a także lekarzy i innych osób zajmujących się cukrzycą, odpowiednich działań oraz zaangażowania instytucji ochrony zdrowia. W większości krajów rozwiniętych zwalczanie otyłości i powikłań z nią związanych jest ogromnym problemem ogólnospołecznym, regulowanym przez osobne akty ustawodawcze, osobne budżety, organizacje i programy o ogólnonarodow ym charakterze popieranym przez społeczeństwo.
Otyłość jest niebezpieczna dla zdrowia i życia. Najpoważniejsze zagrożenie stanowi cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, hiperlipidemia. To także możliwość miażdżycy i choroby niedokrwiennej serca. U osób z otyłością i nadwagą także często występują różnego rodzaju nowotwory: rak sutka, rak endometrium, rak prostaty, rak jelita grubego. Związek raka sutka i endometrium został potwierdzony w wielu badaniach klinicznych. Mechanizm rozwoju nowotworu wiąże się prawdopodobnie ze wzrostem poziomu estrogenów, bez jednoczesnego wzrostu gestagenów. U otyłych kobiet obserwuje się PCO-s (zespół policystycznych jajników), charakteryzujący się zaburzeniami metabolizmu węglowodanów, insulinoopornością, zaburzeniami miesiączkowania, niepłodnością i hirsutyzmem.
Nadmierne magazynowanie tłuszczu dotyczy nie tylko tkanki podskórnej czy jamy brzusznej – tłuszcz magazynuje się także w wątrobie. U około 70 proc. otyłych osób występuje stłuszczenie wątroby. Gdy tłuszcz stanowi 5-10 proc. masy wątroby – następuje niealkoholowe zapalenie wątroby. Nagromadzony w wątrobie tłuszcz działa toksycznie i powoduje zmiany podobne jak w przewlekłym alkoholizmie.
Ponadto otyłość to częstsze zagrożenie kamica wątrobową, chorobami stawów (zmiany zwyrodnie- niowe stawów, zaburzenia statyki kręgosłupa, rwa kulszowa), chorobami naczyń żylnych, a ostatnio coraz częściej obserwuje się chorobę obturacyjną płuc – w związku z nieprawidłowym stosunkiem wentylacji do perfuzji płuc, hipoksemią i hiperkapnią, bezdechem sennym
Kobiety są bardziej podatne na otyłość w okresie pokwitania (u dziewcząt). Otyłość często łączy się w porodami i okresami karmienia, a każda kolej- na ciąża przyczynia się do zwiększenia masy ciała o około 12 proc. Menopauza i zmiany czynności hormonalnej powodują tendencje do odkładania tłuszczu na brzuchu. Jest to wynikiem obniżenia stężenia estrogenów i wyższym poziomem testosteronu. W okresie menopauzy ogromną rolę odgrywają czynniki psychospołeczne wiążące się często z za- kończeniem aktywności zawodowej; nie bez znaczenia jest też estetyczny wygląd kobiety, która często nie akceptuje swej sylwetki i wpada w depresję.
Mężczyźni, w porównaniu z kobietami, zwykle mniej zwracają uwagę na swój w ygląd. Jednak brzuszny typ otyłości zwiększa zagrożenie chorobą niedokrwienna serca, zwłaszcza u młodych mężczyzn. Nadmierna masa ciała podnosi ryzyko chorób układu ruchu.
Otyłość jest przyczyną niskiej samooceny, powoduje izolację społeczną, czasem kłopoty z zatrudnieniem.
Możliwość wystąpienia chorób zależy nie tylko od stopnia otyłości, ale głównie od rozmieszczenia tkanki tłuszczowej. Ryzyko związane z typem brzusznym otyłości to: cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, miażdżyca. Typ otyłości pośladkowo-udowy predysponuje do raków hormonozależnych: macicy, jajnika, sutka oraz raków przewodu pokarmowego. Zgodnie z wynikami WHO w otyłości trzykrotnie częściej występuje:cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe, kamica wątrobowa, dwu-trzykrotnie częściej choroba niedokrwienna serca, zwyrodnienia stawów. Nic więc dziwnego, że otyłość skraca spodziewaną długość życia. Epidemia otyłości obserwowana szeroko na świecie stała się obecnie głównym zadaniem dla organizacji zajmujących się prozdrowotnymi standardami życia.
W diagnostyce otyłości obowiązuje badanie podmiotowe, przedmiotowe oraz ocena metabolizmu węglowodanowego, lipidowego, funkcji tarczycy, czynności wątroby i układu sercowo-naczyniowego. Ponadto wykonuje się badania czynności układu endokrynnego: insuliny, hormonów nadnerczowych, hormonów płciowych.
Przyczyny wzrostu otyłości i nadwagi
Otyłość jest uwarunkowana wieloma czynnikami metabolicznymi, endokrynologicznymi, genetycznymi, środowiskowymi, psychologicznymi i behawioralnymi. Energetyczna równowaga u człowieka zależy od zbilansowania poboru energii z jej wydatkowaniem. Jeśli pobór energii jest większy niż jej wydatek, tłuszcz zaczyna gromadzić się w ustroju. Przyczyna tego zjawiska jest złożona i nie do końca wyjaśniona. Składają się na to czynniki genetyczne oraz środowiskowe. W piśmiennictwie zgromadzono dostateczną liczbę faktów, że to czynniki środowiskowe i tzw. „zachodni styl życia” odgrywają najważniejszą rolę w rozwoju otyłości.
Otyłość wśród dzieci i młodzieży. Masa urodzeniowa dziecka a otyłość
Otyłość i nadwaga dotyczy szczególnie osób dorosłych, lecz w ciągu ostatnich kilkunastu lat rozpowszechnia się szyb- ko wśród dzieci i ludzi młodych. Na rozwój otyłości ma ogromny wpływ okres życie płodowego, okres niemowlęcy, wczesne dzieciństwo. Tylko w tym czasie występuje bowiem różnicowanie i rozwój komórek tłuszczowych. Ogromną rolę w przyszłym życiu człowieka odgrywa masa urodzeniowa dziecka. Dzieci z niską masą ciała są szczególnie podatne na nadmiar tłuszczu w życiu dorosłym i na rozwój tzw. centralnej otyłości. Nawet gdy BMI jest dobrze kontrolowane, urodzeniowa masa ciała jest odwrotnie proporcjonalna do możliwości wystąpienia insulinooporności, choroby niedokrwiennej serca, udarów mózgu, nadciśnienia tętniczego, a przede wszystkim – cukrzycy typu 2. Duża masa urodzeniowa dziecka ma lepszą proporcję tkanki tłuszczowej (tłuszczu całkowitego) do tkanki beztłuszczowej. Jest to także związane z wysokim BMI w życiu dorosłym, lecz daje mniejsze zagrożenie z powodu chorób metabolicznych.
Bardzo istotnym czynnikiem ryzyka, z punktu widzenia rozwoju chorób metabolicznych, jest przyrost masy ciała u dziecka w pierwszym roku życia. I na ten problem pediatrzy winni zwracać szczególną uwagę. Zwiększanie się liczby otyłych dzieci budzi największy niepokój na świecie. W USA około15 proc. dzieci w wieku 6-19 lat ma nadwagę, a wśród nastoletnich Afroamerykanów – ponad 23,6 proc. Odsetek ten jest wyższy o 4 proc, niż w badaniu przeprowadzonym przed 6 laty. Podobnie jest w krajach europejskich.
Rola tkanki tłuszczowej w ustroju
Dzięki postępowi wiedzy w ciągu ostatnich 20-30 lat wiemy, że tkanka tłuszczowa jest nie tylko zwykłym rezerwuarem energii. Przez wiele lat uważano, że w okresie poposiłkowym zgromadzony tłuszcz w postaci TG (triglicerydów) może być mobilizowany w okresie niedoboru pożywienia. U dorosłego człowieka zawartość tkanki tłuszczowej wynosi 17-23 proc. Jest to więc niewątpliwie magazyn energii. Obecnie wiadomo, że tkanka tłuszczowa nie jest zwykłym magazynem energii, ale aktywnym uczestnikiem i modulatorem nie tylko własnego metabolizmu. To kluczowy czynnik biorący udział w metabolizmie energetycznym ważnych narządów, takich jak mózg, mięśnie (mięsień sercowy) i wątroba.
Tkanka tłuszczowa jako gruczoł wydzielania wewnętrznego
Tkanka tłuszczowa odgrywa ogromna rolę w procesach metabolicznych. Wydziela szereg substancji o znaczeniu kluczowym dla prawidłowego funkcjonowania narządów i tkanek odległych. Jest niezbędna dla procesu pokwitania i zachowania płodności. Jej nadmiar natomiast (a szczególnie tkanka tłuszczowa trzewna) doprowadza do wielu chorób cywilizacyjnych, w szczególności – do cukrzycy. Chorobom tym można i należy zapobiegać.
Genetyczne uwarunkowania odżywiania i ich relacje do otyłości
Genetyczne uwarunkowania odżywiania mają ogromne znaczenie, ponieważ odpowiednio zbilansowana dieta jest warunkiem zdrowia i prawidłowego stylu życia. Nawyki żywieniowe wśród populacji na świecie wyka- zują duże zróżnicowanie. Fakt ten nie jest dostatecznie doceniany i słabo rozumiany, choć ma ogromne znaczenie w występowaniu otyłości i jej powikłań.
Tymczasem coraz więcej jest doniesień sugerujących, że genetyczne różnice wśród ludzi są przyczyną preferencji pokarmów i sposobu odżywiania się. Wstępne wyniki badań sugerują, że związek między stylem życia a otyłością jest przynajmniej częściowo uwarunkowany genetycznie. Istnieje korelacja między genami wpły- wającymi na żywieniowe nawyki, a to z kolei wpływa na gromadzenie tłuszczu i na metabolizm ustroju. Liczne badania epidemiologiczne wskazują na istotny związek między tłuszczem zawartym w diecie a masą ciała.
Występowanie otyłości obejmuje cały świat. Wraz z nią zwiększają się metaboliczne zaburzenia. Stanowi to medyczny, ekonomiczny i epidemiologiczny problem. Walka z tym problemem jest trudna, bo przyczyny otyłości nie są jasno zdefiniowane i dostatecznie zrozumiane. Wiedza o genetycznych i fenotypowych cechach i środowiskowych interakcjach być może rzuci nowe światło na temat otyłości i jej metabolicznych powikłań.
