Rola infrastruktury kulturalnej jako czynnika stymulującego rozwój regionu na przykładzie województwa zachodniopomorskiego
Polska gospodarka charakteryzuje się z jednej strony znaczącym potencjałem rozwojowym, z drugiej strony szeregiem zapóźnień wynikających m.in. z braku nowoczesnej infrastruktury technicznej i społecznej. Niedostateczny rozwój infrastruktury społecznej występuje przeważnie na obszarach wiejskich i dotyczy szczególnie placówek kulturalnych, turystycznych oraz szkół, placówek opiekuńczych i służby zdrowia. Funkcjonalność obiektów instytucji kulturalnych jest ważnym czynnikiem rozwoju kultury. Pierwszą przyjętą w Polsce podstawą inwestycji w sferze kultury były opracowania powołanej w 1950 r. przez Ministerstwo Kultury i Sztuki Międzynarodowej Komisji Dla Terenowych Domów Kultury. Nastawienie w tych programach na szybkie efekty i pośpiech powodowały jednak, że powstawały obiekty kosztowne i niefunkcjonalne. Nie uwzględniono specyfiki działalności kulturalnej, której różnorodne formy wymagają odpowiednio przystosowanych pomieszczeń i urządzeń służących prawidłowej działalności kulturalnej. Niski standard bazy lokalowej i technicznej jest powodem rezygnacji wielu potencjalnych odbiorców do uczestnictwa w kulturze i negatywne usposobienie do aktywności kulturalnej wśród lokalnego i ponadlokalnego społeczeństwa. Aby temu przeciwdziałać niezbędne są inwestycje w infrastrukturę kultury. Przekonuje o tym przykład Krakowa, gdzie wydatki z budżetu miasta na inwestycje kulturalne sięgnęły w 1998 r. 5 119,000 zł z ogólnej sumy wydatków 36 074,370 zł.[1]
Jeżeli chodzi o województwo zachodniopomorskie, wydatki inwestycyjne z budżetów gmin i miast na prawach powiatu w zakresie infrastruktury kulturalnej kształtowały się w ostatnich trzech latach następująco:[2]
-rok 2007: 46 813 839,80 zł;
-rok 2008: 50 666 055,18 zł;
-rok 2009: 68 148 208,21 zł.
W roku 2009 zanotowano więc 31% wzrost wydatków inwestycyjnych w stosunku do roku 2007.
Natomiast w zakresie całości wydatków na domy kultury z budżetów gmin oraz miast na prawach powiatu przeznaczono odpowiednio:[3]
-rok 2007: 69 549 325,33 zł;
-rok 2008: 76 461 194,31 zł;
-rok 2009: 91 304 847,51 zł;
Oraz na pozostałe obiekty kultury:
-rok 2007: 99 400 495,27 zł;
-rok 2008: 114 296 629,09 zł;
-rok 2009: 136 244 612,10 zł.
W celu podniesienia poziomu życia mieszkańców, a także przyśpieszenia rozwoju społeczno-gospodarczego, istotne jest zapewnienie równomiernego dostępu do podstawowej infrastruktury społecznej w dziedzinie edukacji, ochrony zdrowia oraz turystyki, rekreacji i kultury. Działania służące poprawie jakości infrastruktury społecznej finansowane są z funduszy UE w ramach Narodowego Planu Rozwoju na lata 2004-2006, jak też przewidziane do wsparcia w okresie 2007-2013.[4]
W obszarze infrastruktury społecznej w Polsce znajduje się prawie 4 tys. projektów o wartości prawie 4,5 mld zł dofinansowania z funduszy strukturalnych, co stanowi prawie 5% wartości wszystkich projektów w ramach NPR 2004-2006. Ponad 60% projektów w analizowanym obszarze dotyczy odnowy i rozwoju wsi oraz jej dziedzictwa kulturowego. Pod względem wartości ponad połowę projektów realizują jednostki samorządu terytorialnego i są to głównie projekty z zakresu infrastruktury społecznej, a także ochrony zdrowia i turystyki. W ramach zakończonych 677 projektów odrestaurowano i odremontowano 25 obiektów historycznych, 87 obiektów infrastruktury kulturalnej, rekreacyjnej, sportowej lub służącej aktywnym formom wypoczynku. Na cele kulturalne i turystyczne zaadaptowano 11 obiektów zabytkowych.[5]
W województwie zachodniopomorskim na inwestycje infrastrukturalne przeznaczono z poszczególnych programów odpowiednio:[6]
|
Program |
Lata dofinansowania |
Ilość projektów |
Kwota dofinansowania w PLN |
|
EFRR- Programy Ministra Kultury |
2005-2008 |
83 |
15 mln |
|
Promesa Ministra Kultury |
2004-2008 |
6 |
1 mln |
|
EOG/NMF |
2007-2008 |
1 |
9 mln |
|
ZPORR |
2004-2008 |
23 |
59 mln |
Ponadto z budżetu województwa wydatkowano w 2008 r. na powyższe cele kwotę 3 mln zł, natomiast w ramach dofinansowania projektów inwestycyjnych z RPO (Regionalny Program Operacyjny) kwotę 146 mln zł.[7]
W Polsce w ramach realizacji założeń ZPORR w latach 2004-2007 odrestaurowano i odremontowano 14 obiektów historycznych o łącznej powierzchni ok. 7244 m2, a także 87 obiektów infrastruktury kulturalnej, rekreacyjnej, sportowej lub służącej aktywnym formom wypoczynku. Ich łączna powierzchnia wyniosła 165 408 m2 (o około 38% więcej niż zaplanowano).[8] Podjęto 28 przedsięwzięć mających na celu rozwój i świadczenie usług turystycznych, działalności sportowej, kulturowej i rekreacyjnej oraz rozwój dziedzictwa kulturowego. Ich wartość wyniosła łącznie 81,8 mln zł.[9] Wzrosła liczba muzeów z 665 w 2003 r. do 703 w 2006 r., w tym regionalnych z 192 do 201, galerii- odpowiednio z 281 do 293, teatrów i instytucji muzycznych z 183 do 187, w tym teatrów z 199 do 122 oraz wystaw z 3430 do 3662.[10]
Wraz z rozwojem infrastruktury kulturalnej w latach 2004-2007 zanotowano rosnącą liczbę przedsięwzięć kulturalnych oraz wzrost zaangażowania kulturalnego społeczeństwa. Wzrosła liczba przedstawień i koncertów z 46,2 tys. w 2003 r. do 47,4 tys. w 2006 r., liczba zwiedzających muzea, wystawy i galerie sztuki z 20 tys. do 21,5 tys. Liczba widzów i słuchaczy imprez teatralnych i muzycznych wzrosła w wymienionym okresie o 82 tys. (do 9,6 mln), natomiast imprez estradowych o 764 tys. (do 1,9 mln).[11]
Dla porównania w województwie zachodniopomorskim w w/w okresie zanotowano wzrost liczby imprez kulturalnych z 39 337 w roku 2004 do 40 653 w roku 2007. Natomiast zmalała liczba uczestników imprez kulturalnych. W roku 2004 wynosiła ona 2 943 344, zaś w 2007 roku 2 765 839. Uszczupleniu uległ również stan ilościowy infrastruktury kulturalnej- z 479 w roku 2004 pozostało 463 w roku 2007. Dane te nie obejmują domów i ośrodków kultury, dla których dane statystyczne gromadzone są co 2 lata. Stan infrastruktury domów i ośrodków kultury wzrósł od 321 w roku 2003 do 427 w roku 2007. Wzrosła w omawianym okresie liczba imprez organizowanych przez DK- z 12 371 do 14 672 oraz zanotowano wzrost uczestników imprez z 1 717 304 do 1 885 332.[12]
Efektami społeczno-gospodarczych interwencji w obszarze infrastruktury kulturalnej powinny być m.in.:[13]
– podniesienie atrakcyjności turystycznej regionu poprzez promocję produktów regionalnych, adaptację obiektów zabytkowych podkreślających specyfikę regionu, rozwój funkcji leczniczo-wypoczynkowych na terenach uzdrowiskowych, rewitalizację w celach kulturalnych obiektów historycznych, zabytkowych, publicznych, poprzemysłowych wraz z otoczeniem;
– powstanie nowych zawodów, dotychczas nie notowanych w regionie, zainicjowanie i kontynuowanie nowych, cyklicznych wydarzeń turystycznych i kulturalnych;
– komplementarność efektów wsparcia w zakresie kultury względem innych działań finansowanych z funduszy strukturalnych w ramach programów operacyjnych wdrażanych w ramach NPR 2004-2006;
– komplementarność działań inwestycyjnych na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym oraz ich spójność ze strategiami krajowymi i regionalnymi;
– podniesienie atrakcyjności i konkurencyjności, np. poprzez rozbudowę infrastruktury edukacyjnej, również w zakresie szkolenia artystycznego, pobudzenie ruchu turystycznego przez cały rok lub sezon;
– zwiększanie możliwości inwestycyjnych dla sektora usług i przemysłu;
– wzrost zatrudnienia, zarówno w kulturze, jak i w sektorach towarzyszących, np. przemyśle kultury, turystyce (w województwie zachodniopomorskim wartość ta zwiększyła się z 16 729 w roku 2004 do 18 299 w roku 2008);
– wzrost jakości i komfortu życia mieszkańców, m.in. poprzez zwiększenie dostępu do obiektów kultury i sprzyjających rozwojowi aktywnych form turystyki oraz tworzenie systemów informacji i promocji kulturalnej i turystycznej;
– pozytywny wpływ na migrację- ograniczenie odpływu ludności lub stymulowanie jej napływu do regionu;
– wyrównanie szans rozwojowych pomiędzy regionami i wewnątrz regionów- miasta a obszary wiejskie, w zakresie jakości (dostosowanie do obowiązujących standardów technologicznych, jakościowych, organizacyjnych) oferowanych usług w zakresie kultury;
– wyrównanie szans rozwojowych pomiędzy regionami i wewnątrz regionów w zakresie dostępności oferowanych usług w sferze kultury dla różnych grup odbiorców- z obszarów miejskich i wiejskich, uczniów, dzieci, osób niepełnosprawnych i starszych;
– inne czynniki rozwojowe, które zaistniały lub zaistnieją przy udziale wsparcia z funduszy strukturalnych w obszarze infrastruktury kulturalnej, w tym nabycie umiejętności pobudzania własnych- lokalnych inicjatyw w celu utrzymania zbudowanych lub zmodernizowanych inwestycji m.in. dzięki wsparciu UE;
– pojawienie się dodatkowych pozytywnych efektów ubocznych poza powyżej wymienionymi.
W kontekście analizy działań w obszarze infrastruktury kulturalnej jako czynnika rozwoju regionalnego należy zwrócić uwagę na następujące kryteria warunkujące ich powodzenie:[14]
– skuteczność – pozwala ocenić, do jakiego stopnia cele inwestycji w obszarze infrastruktury kulturalnej zdefiniowane na etapie programowania produktu i rezultatu zostały lub zostaną osiągnięte, oraz pozwoli odnieść osiągnięte efekty interwencji do zmian w jakości i dostępności oferowanych usług kulturalnych;
– użyteczność – pozwala ocenić, czy dane projekty wybierane do realizacji są zgodne z rzeczywistymi potrzebami społeczno-gospodarczymi;
– efektywność – pozwala ocenić poziom wydajności ekonomicznej projektów, czyli stosunek poniesionych nakładów (finansowych) do osiągniętych efektów;
– przewidywana trwałość- pozwala ocenić, na ile można się spodziewać, że pozytywne zmiany wywołane oddziaływaniem inwestycji będą się utrzymywały również po jej zakończeniu – w tym kontekście powinno nastąpić oszacowanie kosztów utrzymania inwestycji i odpowiedź na pytanie, czy nie będą one stanowiły nadmiernych obciążeń finansowych dla budżetu beneficjentów.
Ocenę wpływu infrastruktury kulturalnej na gospodarkę regionalną dokonuje się w oparciu o następujące źródła badawcze, niezbędne do przeprowadzenia analizy:[15]
– bazy danych MRR o projektach finansowych z funduszy strukturalnych w ramach NPR 2004 – 2006;
– danych monitoringowych instytucji zaangażowanych w realizację projektów i programów w zakresie infrastruktury kulturalnej;
– danych statystycznych i analiz, m.in. GUS, danych z resortu kultury;
– dokumentów planistycznych, strategicznych i programowych opracowanych na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym (obejmujących obszary objęte przedmiotowym badaniem);
– dokumentacji projektowej przeprowadzanych inwestycji w infrastrukturze kulturalnej.
Inwestycje z obszaru kultury traktowane są jako w Regionalnych Programach Operacyjnych jako czynniki stymulujące rozwój społeczno-gospodarczy województw. Projekty programów RPO planują do realizacji przedsięwzięcia z zakresu infrastruktury kulturalnej. Poprzez umiejętne wykorzystanie walorów poszczególnych regionów, podejmowane inwestycje przyczyniają się do zachowania i upowszechniania wielokulturowej tradycji regionów, a także do stworzenia oferty turystycznej i kulturowej na wysokim poziomie. Wzrastająca konkurencja między ofertami turystycznymi powoduje konieczność rozwoju i promocji lokalnych i regionalnych produktów turystycznych i kulturowych. Rozwój infrastruktury kulturalnej jest również warunkiem wzrostu przyjazdów turystów zarówno krajowych, jak i zagranicznych oraz wzrostu dochodów generowanych z turystyki. Według danych statystycznych w latach 2003-2007 odnotowano w Polsce wzrost bazy turystycznej, m.in. hoteli, których liczba zwiększyła się z 1155 do 1370. Wiąże się z tym wzrost ruchu turystycznego, szczególnie wśród turystów zagranicznych. W 2007 r. 4,4 mln gości zagranicznych korzystało z miejsc noclegowych w Polsce, tj. o 1,1 mln więcej niż w 2003 r. Rozwój turystyki w Polsce jest widoczny zwłaszcza po akcesji Polski do UE, a istotnym czynnikiem było otwarcie granic Unii dla nowych państw członkowskich w rezultacie wejścia Polski do strefy Schengen.[16] Markowe produkty kultury są w tym kontekście jak najbardziej skutecznym sposobem promocji regionu. Szczególne znaczenie ma ukierunkowanie działań na zaspokajanie określonych potrzeb turystów oraz działania dynamizujące popyt w obszarze markowych produktów kultury.[17]
Dane dotyczące porównania stanu i wykorzystania infrastruktury obiektów turystycznych w województwie zachodniopomorskim w roku 2003 oraz 2007 obrazuje poniższa tabela:[18]
|
Rok |
Ilość obiektów |
Turyści ogółem |
Turyści zagraniczni |
Liczba noclegów |
|
2003 |
914 |
1 073 742 |
429 664 |
9 268 350 |
|
2007 |
848 |
1 260 217 |
412 063 |
9 564 232 |
W ramach 16 RPO wspierane są inwestycje z zakresu infrastruktury społecznej, w tym infrastruktury kulturalnej poprzez nadawanie nowych funkcji obszarom zdegradowanym, rozbudowę sieci instytucji kultury przyczyniającej się do aktywizacji społeczeństwa, czy też przedsięwzięcia promocyjne, doradcze, szkoleniowe, edukacyjne, kulturalne mające na celu przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom społecznym danego regionu. Ponadto podejmowane są działania w ramach rozwoju i modernizacji infrastruktury kultury i turystyki, w tym działania z zakresu turystyki aktywnej, biznesowej, czy tworzenia produktu „turystyka kulturowa”, a także działania z zakresu promocji walorów kulturowych poszczególnych regionów.[19]
Należy jednak zaznaczyć, że pomiędzy kulturą a turystyką mogą występować sprzeczności stanowiące poważne bariery w rozwijaniu potencjalnych możliwości współdziałania. Najczęściej są to: komercjalizacja, ujednolicanie, spłycanie oraz fałszowanie kultury na potrzeby turystyki oraz w szczególności: różnice w sposobie funkcjonowania instytucji i firm, wzajemne uprzedzenia pracowników obu sektorów, brak zrozumienia potrzeb i oczekiwań partnerów, niepotrzebna rywalizacja ograniczająca chęci do współpracy.[20]
Wsparcie finansowe dla infrastruktury kulturalnej jako czynnika rozwoju regionu przewiduje również Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, Priorytet XII Kultura i dziedzictwo kulturowe. Głównym celem tego priorytetu jest wykorzystanie potencjału kultury i dziedzictwa kulturowego o znaczeniu światowym i europejskim dla zwiększenia atrakcyjności Polski.[21]
Wdrażanie Priorytetu XII odbywa się na podstawie dwóch działań:[22]
– ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego oznaczeniu ponadregionalnym;
– rozwój oraz poprawa stanu infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym.
Wykorzystanie wszelkiego typu infrastruktury kulturalnej jako czynnika rozwoju gospodarczego w regionie powinno być oparte na wyrażonej w programach rozwoju regionalnego spójnej polityce pozwalającej na wykorzystanie wybitnych walorów kulturowych. Odnosi się to zarówno do całego regionu, stolicy województwa oraz układów sieciowych. Szczególne znaczenie odgrywa rola metropolii, czyli stolicy regionu, jako miejsca koncentracji obiektów kulturalnych o najwyższej jakości, posiadającej profesjonalną kadrę, bazę hotelową i gastronomiczną oraz będącej miejscem informacji i promocji markowych produktów kultury oraz miejscem intensywnych kontaktów turystów krajowych i zagranicznych. Należy przy tym podkreślić istotną rolę kadr zarządzających infrastrukturą kulturalną kumulujących wysiłki zwłaszcza w sferze marketingu i promocji potencjału kultury regionalnej.
[1] R. Kardzis, E. Orzechowski (red.), Zarządzanie w kulturze, wyd. UJ, Kraków 2000, s. 151
[2] Dane pochodzą z Banku Danych Regionalnych GUS
[3] Tamże
[4] Szczegółowy Opis Zadania na wykonanie badania ewaluacyjnego na temat: „Ocena wpływu wsparcia z funduszy strukturalnych w zakresie modernizacji i rozbudowy infrastruktury społecznej na realizację celów rozwojowych regionów”. Warszawa, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2009, s. 1.
[5] Szczegółowy Opis Zadania..., dz. cyt., s. 1
[6] Analiza wykorzystania środków na projekty inwestycyjne z udziałem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w okresie 2004-2008. MK i DN, grudzień 2008, s. 43-114
[7] Tamże
[8] Szczegółowy Opis Zadania..., dz. cyt., s. 80
[9] Tamże, s. 78
[10] Tamże, s. 75
[11] Tamże, s. 75
[12] Dane pochodzą z Banku Danych Regionalnych GUS
[13]Szczegółowy Opis Zadania..., dz. cyt., s. 3-5
[14] Tamże, s. 7
[15] Tamże, s. 6-7
[16] Ocena postępów Polski w konwergencji z krajami UE..., dz. cyt., s. 76-77
[17] Konferencja konsultacyjna „Infrastruktura społeczna: kultura i turystyka oraz infrastruktura zdrowotna w ramach Narodowej Strategii Spójności (Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia) 2007-2013”. Ministerstwa Rozwoju Regionalnego 23 czerwca 2006 , s. 1-2
[18] Dane pochodzą z Banku Danych Regionalnych GUS
[19]Konferencja konsultacyjna „Infrastruktura społeczna…, dz. cyt., s. 2.
[20] A. Stasiak (red.), Kultura i turystyka: razem czy oddzielnie? WSTH, Łódź 2007, s. 16
[21] Konferencja konsultacyjna „Infrastruktura społeczna...”, dz. cyt., s. 3
[22] Tamże, s. 3
