Prawo do wystąpienia z wnioskiem do Rzecznika Praw Obywatelskich przyznaje bezpośrednio Konstytucja w art. 80. Szersza regulacja na ten temat zawarta jest w ustawie z dnia 15 lipca 1987 roku o Rzeczniku Praw Obywatelskich.
Najistotniejsze dla nas zagadnienia zawiera art. 10 tej ustawy, który stwierdza, że wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich jest wolny od opłat i nie wymaga zachowania szczególnej formy. Ten brak rygoru określonej formy sprzyja założeniom, które leżą u podstaw powołania ombudsmana, a więc jego dostępności. W dalszej części wspomnianego art. 10 ustawy o RPO określone zostały minimalne wymagania wobec wniosku do Rzecznika, a więc:
- oznaczenie wnioskodawcy (Rzecznik nie rozpatruje anonimów),
- oznaczenie osoby, której wolności i praw sprawa dotyczy,
- określenie przedmiotu sprawy.
Zwraca się uwagę na fakt, że przed wysłaniem wniosku do Rzecznika, należy upewnić się, czy zostały wyczerpane inne możliwości załatwienia sprawy w ramach standardowej procedury. Ma to na celu uniknięcie zbędnego obciążania Rzecznika wnioskami, w sytuacji, kiedy każdy z nich jest uważnie czytany.
Rzecznik, po zapoznaniu się ze skierowanym do niego wnioskiem może zarówno podjąć sprawę, jak i jej nie podjąć – w tym drugim przypadku Rzecznik zawiadamia o tym wnioskodawcę i osobę, której sprawa dotyczy. Oprócz tego, Rzecznik Praw Obywatelskich może też zrezygnować z podjęcia sprawy, poprzestając na wskazaniu wnioskodawcy przysługujących mu środków działania albo przekazując sprawę według właściwości innemu organowi.
Kończąc temat wniosku do Rzecznika, warto przypomnieć, że nie jest on właściwy do rozstrzygania sporów pomiędzy obywatelami, które należą do właściwości sądów. Rzecznik nie bierze także udziału w sytuacjach spornych z punktu widzenia interesów poszczególnych grup, np. zawodowych (kwestia podwyżek dla danej profesji).
Faktyczne prawo jest zmienne, niezależnie od tego kto jest na scenie politycznej. Suweren, zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej, to naród, który jest źródłem wszelkiej władzy w państwie. W artykule 4 ustęp 1 Konstytucji mówi, że „Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu.” Jest to fundament demokracji, który ma zapewnić, że władza publiczna działa w interesie obywateli i dąży do ochrony ich praw, wolności i interesów.
