Wolontariat jest pracą na rzecz społeczeństwa. Termin „wolontariat” pochodzi od łacińskiego słowa voluntas oznaczającego wolną wolę, samodzielną decyzję lub indywidualny wybór. Obecnie definiuje się wolontariat jako „dobrowolną, bezpłatną, świadomą pracę na rzecz innych lub całego społeczeństwa, wykraczającą poza związki rodzinno-koleżeńsko-przyjacielskie”. Oznacza to, że aby praca miała charakter wolontarystyczny, musi być podjęta bez zewnętrznych nacisków (np. nakazów ze strony władz państwowych, jako kara zasądzona przez sąd karny, itp.). Wolontariusz wykonuje świadczenia bezpłatnie, czyli nie pobiera za nie wynagrodzenia, jednak może uzyskać zwrot kosztów poniesionych w wyniku wykonywania pracy wolontarystycznej (np. kosztów dojazdu), a także zatrudniająca go instytucja może zagwarantować ubezpieczenie. W Polsce kwestie wolontariatu regulowane są przez Ustawę o działalności pożytku publicznego i wolontariacie z dnia 24 kwietnia 2004 r.
Osoba, dla której idea wolontariatu jest obca, może mieć wątpliwości, czy ktokolwiek chciałby pomagać zupełnie obcym ludziom, nie dostając za to żadnego wynagrodzenia. O ile pomoc członkom rodziny, przyjaciołom czy nawet sąsiadom nie budzi większego zdziwienia, o tyle pomoc osobom spoza kręgu rodzinno-przyjacielskiego może być dla niektórych zaskakująca. Wolontariat nie oznacza jednak pracy w stu procentach bezinteresownej – jest to jedynie praca bez wynagrodzenia finansowego, jednak wolontariusze otrzymują mnóstwo innych, niematerialnych korzyści, stąd też pobudki do pracy wolontarystycznej są niefinansowe. Można podzielić je na korzyści psychologiczne (satysfakcja, spełnienie ambicji, poczucie sensu, zdobycie uznania ze strony innych, akceptacja grupy, podniesienie samooceny, ciekawe zagospodarowanie czasu wolnego, poczucie bycia potrzebnym drugiemu człowiekowi), społeczne (zawarcie nowych znajomości, a nawet przyjaźni) oraz edukacyjno-zawodowe (podnoszenie własnych kompetencji, uczenie się nowych rzeczy, odkrywanie nowych talentów, nawiązywanie kontaktów zawodowych, nabywanie doświadczenia zawodowego, podnoszenie szans na rynku pracy).
Wolontariat daje sporo korzyści, jednak gdyby praca wolontarystyczna miała same plusy, pewnie większość społeczeństwa zaangażowałaby się w tego rodzaju działania. Według badań ankietowych z 2011 roku, zaledwie 14,5% Polaków zadeklarowało podjęcie w ostatnim roku nieodpłatnej pracy społecznej. Osoby pytane, dlaczego nie zaangażowali się społecznie, tłumaczą najczęściej, że nie mieli czasu albo nie przyszło im to do głowy. W Polsce pozytywna tradycja wolontariatu dopiero się rozwija – osobom starszym i w średnim wieku pomoc społeczna kojarzy się często z czynem społecznym czasów PRL (czymś przymusowym, propagandowym). Młodsze pokolenie nie ma tak negatywnych skojarzeń, co przekłada się na ich aktywniejszy udział w pracach wolontarystycznych. Ważnym argumentem jest również brak czasu na wolontariat – młodzież w wieku szkolnym i studenci mają stosunkowo więcej wolnego czasu, który mogą przeznaczyć na pomoc innym ludziom. Trudno wymagać takiego poświęcenia od matki kilkorga dzieci, ojca pracującego na dwóch etatach czy businessmana, spędzającego w firmie po 10 godzin dziennie. Faktem jest, że dzisiejsze szybkie tempo życia nie sprzyja wygospodarowaniu czasu wolnego nawet dla siebie, nie mówiąc już o czasie, który można by przeznaczyć dla innych, obcych osób. Czasami brak zaangażowania w nieodpłatną pracę społeczną wynika z niewiedzy – wolontariat może kojarzyć się z pomocą osobom ciężko chorym lub żyjącym w skrajnej biedzie. Ludzie mogą zakładać, że nie poradziliby sobie w takich pracach, że nie mają odpowiednich kompetencji, nie zdając sobie jednak sprawy z tego, że wolontariat może mieć bardzo różne formy i służyć różnym grupom odbiorów.
Warto spojrzeć na wolontariat również z perspektywy beneficjentów. Może się wydawać, że wolontariusze, jako osoby bez specjalistycznych kwalifikacji, mogą być mniej wiarygodni niż np. lekarze, pielęgniarki czy pracownicy danej instytucji zatrudnieni na etacie. Z relacji wielu wolontariuszy wynika jednak, że najczęściej jest na odwrót – osoby w trudnej sytuacji życiowej, wymagające pomocy bardzo doceniają zaangażowanie wolontariuszy. Wolontariusze sprawiają, że beneficjenci danej instytucji czują, że są dla kogoś naprawdę ważni, że ktoś pomaga im ze szczerej potrzeby serca, a nie dlatego, że jest to jego obowiązek zawodowy i dostaje za to pensję.
Wolontariat jest również pozytywny dla różnego rodzaju organizacji – pozwala im obniżać koszty wykonywania niektórych prac. Niełatwo jest jednak koordynować pracą wolontariuszy w ten sposób, by zapewnić im bezpieczne warunki wykonywania pracy, dać zadanie na tyle ciekawe, że dzięki niemu podniosą swoje kompetencje, a równocześnie możliwe do skontrolowania i ewentualnej poprawy (w końcu wolontariusz z założenia nie posiada specjalistycznego wykształcenia, więc nie można zlecić mu zbyt odpowiedzialnych i skomplikowanych zadań – np. wolontariusz w hospicjum nie ma prawa rozmawiać z chorym o jego rokowaniach). Zatrudnianie wolontariuszy powinno się również odbywać w taki sposób, by etatowi pracownicy nie poczuli się zagrożeni i niepotrzebni. Wolontariusz powinien wspomagać stałych pracowników, a nie zastępować ich.
Wolontariat jest pozytywnym zjawiskiem również z perspektywy środowiska lokalnego i państwa. Polskie władze w 2004 roku wprowadziły ustawę regulującą kwestie wolontariatu, co znacznie ułatwiło formalne kwestie pracy wolontaryjnej, dzięki czemu wolontariat nie jest już „szarą strefą”. Nieodpłatna praca społeczna przyczynia się do rozwoju kraju. Poza tym wolontariusz w środowisku lokalnym może zadziałać na innych swoją pasją, przez co więcej osób wyrazi chęć pomocy, inspirując się przykładem swojego znajomego czy kogoś z rodziny.
Wolontariat przynosi zdecydowanie więcej korzyści niż szkód – zarówno z perspektywy wolontariusza, beneficjenta, organizacji, państwa i środowiska lokalnego. Aktualnie najważniejszym zadaniem organizacji korzystających z pomocy wolontariuszy i władz samorządowych i państwowych jest przede wszystkim zachęcanie jak największej części społeczeństwa do zaangażowania się w wolontariat, a także sensowne wykorzystanie potencjału wolontariuszy.
