Osteoporoza to choroba polegająca na osłabieniu układu kostnego człowieka. Wbrew powszechnym przekonaniom, choroba ta nie dotyczy tylko i wyłącznie kobiet w okresie przekwitania, ale także mężczyzn, a nawet młodych ludzi. Według jednej z definicji, schorzenie to charakteryzuje się niską masą kostną, upośledzoną architekturą kości, a to z kolei prowadzi do ich osłabienia i większej podatności na złamania.
W Polsce chorobą tą zagrożonych jest prawdopodobnie aż 9 milionów osób, które najczęściej dowiadują się o niej dopiero, gdy dojdzie do złamania.
Przyczyny
Osteoporoza ma zazwyczaj różne przyczyny w zależności od konkretnego przypadku. Jednak schorzenie to zawsze polega na zachwianiu równowagi pomiędzy budowaniem nowej tkanki kostnej a obumieraniem starej. Wyróżniamy dwa rodzaje tej choroby, a mianowicie osteoporozę miejscową i uogólnioną. Osteoporoza uogólniona może przyjąć charakter pierwotny (odpowiedzialny za 80 proc. wszystkich przypadków zachorowań) lub wtórny (stanowiący 20 proc. przypadków zachorowań). Istnieje kilka rodzajów osteoporozy pierwotnej: osteoporoza inwolucyjna (najczęściej występująca) i idiomatyczna. Jeśli chodzi o typ inwolucyjny to możemy tutaj wskazać dwa rodzaje schorzenia, a konkretnie osteoporozę pomenopauzalną i osteoporozę w wieku podeszłym. Główną przyczyną występowania tej pierwszej jest niedoczynność jajników, która nasila się po 50 roku życia, co w efekcie prowadzi do zwiększonej resorpcji kości i nadmiernej utraty wapnia. Drugi typ, czyli osteoporoza w wieku podeszłym dotyczy przede wszystkim osób znacznie starszych w wieku powyżej 70 roku życia. Rozwój choroby powodowany jest tutaj przez niedobory wapnia, co ma związek z gorszym wchłanianiem z jelit.
Osteoporoza wtórna może mieć wiele przyczyn, wśród których wyróżnić należy przede wszystkim: zaburzenia hormonalne, przewlekłe choroby układu pokarmowego, choroby narządu ruchu, choroby nerek i wątroby oraz szereg chorób wrodzonych mogących prowadzić do osteoporozy.
Czynniki ryzyka
Wiek – im człowiek jest starszy tym ryzyko wystąpienia choroby jest większe. Najbardziej narażoną grupą wiekową bez w względu na płeć są osoby powyżej 65 roku życia.
Płeć – osteoporoza jest znacznie bardziej powszechnym schorzeniem u kobiet, niż u mężczyzn, co ma związek z wcześniejszym występowaniem menopauzy, niż andropauzy u mężczyzn.
Rasa – znacznie częściej chorują osoby rasy białej i żółtej, niż przedstawiciele rasy czarnej.
Budowa ciała ma również istotny wpływ na rozwój choroby. Osoby wątłe o drobnych kościach są znacznie bardziej narażone na osteoporozę, niż te o masywnej budowie ciała.
Czynnik ryzyka zachorowania na owe schorzenie możemy także odziedziczyć. Skłonność do zachorowania dziedziczymy po matce, więc jeśli nasza matka lub babcia chorowały na tę chorobę, ryzyko wystąpienia jej u nas jest znacznie większe niż u innych osób.
Jednym z ważniejszych czynników chorobotwórczych jest menopauza u kobiet. Zwiększenie ryzyka zachorowania powodowane jest niedoborem takich hormonów jak estradiol i progesteron. W okresie menopauzy kobieta może tracić nawet do 7 proc. masy kostnej rocznie.
Inne czynniki to zaburzenia miesiączkowania lub pierwotny albo wtórny jej brak, przedwczesne wygaśnięcie aktywności jajników, szereg czynników związanych z dietą i otoczeniem, do których należą przede wszystkim niedobór wapnia i witaminy D, nadmiar sodu, siedzący tryb życia oraz różnego rodzaju używki.
Symptomy
Osteoporoza w większości przypadków przebiega bezobjawowo, przynajmniej we wczesnych fazach rozwoju choroby. Jest to schorzenie rozwijające się powoli w ciągu wielu lat. Często pierwszym, widocznym objawem osteoporozy są złamania, wówczas choroba jest już w zaawansowanym stadium. Do najczęstszych objawów można zaliczyć bóle kręgosłupa, które niestety rzadko są uznawane za objaw samej osteoporozy, częściej zaś za zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa. Nierzadko występują również bóle na odcinku piersiowym, a także bóle krzyża i między łopatkami. Jak już wcześniej zostało wspomniane, złamania to kolejna faza rozwoju choroby i świadczy niestety o jej zaawansowanym stadium. Przyczyną tego rodzaju urazów jest daleko posunięte odwapnienie kości. Do najbardziej powszechnych złamań można zaliczyć: złamania nadgarstka, kości udowej, kręgów kręgosłupa i znacznie rzadziej występujące złamania żeber. Warto podkreślić, że do złamań osteoporotycznych dochodzi bez wyraźnych, znaczących przyczyn, wystarczy niewielki upadek, nawet z wysokości własnego ciała.
Diagnoza
Najczęściej stosowanymi metodami pomocnymi w diagnozowaniu osteoporozy są różnego rodzaju testy biochemiczne i badania obrazowe (prześwietlenia). Testy biochemiczne dotyczą głównie badań moczu i krwi, a dokładniej zawartości konkretnych pierwiastków. Wykonując badania tego typu należy pamiętać, że przy osteoporozie niepowikłanej wyniki testów będą się mieściły w granicach normy.
Podczas testów biochemicznych sprawdza się:
– poziom wapnia we krwi – niski jego poziom może dowodzić zaawansowanej osteoporozie lub też dużych niedoborów pokarmowych. Optymalne zakresy normy wapnia to od 2.0 do 2.5 mmol/litr lub 8.0 do 10.0 mg/100ml lub też 4.0 do 5.0 mEq/litr;
– poziom fosforu we krwi – podczas osteoporozy, która przebiega typowo, nie obserwuje się znaczących wahań poziomu tego pierwiastka;
– poziom wapnia w moczu – jako cenny dla organizmu pierwiastek, wapń wchłonięty przez organizm zostaje niemal w całości zatrzymany w ustroju. Normalnie ilość wapnia wydalanego z moczem nie powinna przekraczać 2.5 do 6.2 mmol/dobę.
Istnieje także szereg innych badań biochemicznych wykonywanych w celach uzupełniających lub odpowiednio do konkretnych przypadków.
Oprócz biochemicznych, istotnym elementem są także badania obrazowe. Należą do nich zdjęcia przeglądowe kości (prześwietlenia, rentgen). Jest to najpopularniejsza i najtańsza metoda umożliwiająca diagnozę. Niestety jej podstawową wadą jest fakt, że znaczące ubytki wywołane chorobą widać dopiero, gdy przekroczą 30 proc. masy kostnej. Ograniczona efektywność metody jest powodowana także współistnieniem innych zmian zwyrodnieniowych kości, co ma często miejsce u osób w podeszłym wieku.
Densytometria jest obecnie podstawowym badaniem umożliwiającym rozpoznanie osteoporozy. Metoda ta umożliwia niezwykle dokładne i precyzyjne zmierzenie masy kostnej (z dokładnością do 1%). W efekcie, dzięki densytometrii możliwe jest stworzenie komputerowego obrazu struktury kości.
Biopsja tkanki kostnej polega na pobraniu materiału kostnego i zbadaniu go pod mikroskopem. Zazwyczaj w celu pobrania materiału do badania nakłuwa się kość biodrową. Metoda ta nie należy do rutynowych i jest wykonywana tylko w określonych przypadkach.
Leczenie
Podstawowym celem leczenia jest zapobieganie złamaniom i podobnym urazom. Istotną rzeczą jest fakt, iż leczenie, aby odniosło skutek, musi być prowadzone konsekwentnie i długotrwale, do końca życia pacjenta. W leczeniu osteoporozy stosuje się kombinację dwóch rodzajów leków, które dzięki swojemu odmiennemu działaniu doskonale się uzupełniają. Pierwszy z nich ma za zadanie hamowanie komórek odpowiedzialnych za niszczenie kości i w tej grupie środków możemy wyróżnić: estrogeny, kalcytoninę, raloksifen i bifosofniany. Drugi lek ma na celu pobudzanie odbudowy kości. W tej grupie wyróżniamy różnego rodzaju preparaty wapnia i witaminy D, fluorki i parahormon (PTH).
Obecnie najpowszechniej stosowane są leki powodujące ograniczenie ubytku masy kostnej. Leki odbudowujące są rzadziej stosowane, a ich skuteczność dość wątpliwa.
Profilaktyka
Działania profilaktyczne mogą okazać się niezwykle skuteczne i należy je rozważyć szczególnie u osób, które przekroczyły 60 rok życia, mają jeden lub więcej czynników ryzyka, cierpią na choroby układu krążenia lub narządu ruchu, w wywiadzie rodzinnym mają choroby zaburzające gospodarkę wapniowo-fosforanową itp.
Istnieje wiele środków, których ograniczenie może zmniejszyć ryzyko wystąpienia choroby. Do najbardziej istotnych należą:
– używki – szczególnie istotne jest zaprzestanie palenia tytoniu i ograniczenie spożycia alkoholu;
– aktywność fizyczna – zwiększenie naszej aktywności poprzez wykonywanie ćwiczeń fizycznych lub nawet codzienny zwykły spacer mogą znacznie obniżyć ryzyko wystąpienia choroby. Wskazane są także ćwiczenia specjalistyczne wykonywane przez 20 minut dziennie, jazda na rowerze lub pływanie;
– eliminowanie upadków – jest to kolejny istotny element jednak znacznie trudniejszy do zrealizowania. Wiąże się on z warunkami technicznymi otoczenia oraz co równie istotne leczeniem zaburzeń krążenia i równowagi;
– dostarczanie należytej ilości wapnia – należy dostarczać codzienną, odpowiednią dawkę wapnia w postaci naturalnej lub jako preparaty. Dzienne zapotrzebowanie na wapń w okresie menopauzy i u osób starszych wynosi około 1500 mg. Jeśli nasza dieta nie dostarcza nam odpowiedniej ilości tego składnika, należy posiłkować się dodatkowo odpowiednimi preparatami.
