Komedia w starożytnym Rzymie

W starożytnym Rzymie istniało wiele form scenicznych, które można zaliczyć do gatunku komediowego. Pierwszymi chronologicznie były fescenniny (łac. fescennini), których nazwa pochodzi od nazwy miasta etruskiego Fescennium, gdzie prawdopodobnie ta forma teatralna powstała. Forma ta przeżywała swoją popularność w Etrurii w okresie od VI do IV wieku przed naszą erą. Fescenniny, związane z bożkiem Sylwinem, opiekunem pól, ogrodów i bydła, były początkowo charakterystyczne dla świąt wiejskich, a potem przeniosły się do miast, gdzie już utraciły swój rustykalny charakter. Fescenniny składały się z krótkich, często satyrycznych, dialogów, połączonych z bogatą gestykulacją, a osoby odgrywające te scenki występowały w maskach.
Kolejna forma teatralna została także zapożyczona od Etrusków, bo Rzymianie nie mieli jeszcze w owych czasach swoich własnych obyczajów i tradycji i były to tańce etruskie. Pierwszy raz zaprezentowano je w Rzymie w 364 roku p.n.e., kiedy odprawiano specjalne uroczystości ku czci Jowisza, prosząc go o ratunek w czasie panującej zarazy. Najczęściej tańce etruskie bez śpiewu, przy akompaniamencie aulosu, wykonywano na pogrzebach i w czasie uroczystości poświęconych bogom, a więc miały one charakter głównie religijny.
Kolejna teatralną forma komiczną była satura, powstała z połączenia tańca, pieśni i skeczy. Charakterystyczną jej cecha były złośliwe uwagi, a w przedstawieniach często występowali satyrowie, jak też chór przebrany za satyrów. Takie inscenizacje odbyły się np. w 201 roku p.n.e. w czasie pochodu triumfalnego po zwycięstwie Scypiona Afrykańskiego nad Kartaginą.
Phylakes tworzono tylko i wyłącznie po grecku na terenach południowej Italii i na Sycylii, czyli na obszarach, skolonizowanych przez Greków. Phylakes poruszały dwa rodzaje tematów: parodie mitów greckich lub problemy codziennego życia Najczęściej miały charakter błazeńskiej farsy. Popularną postać w tych przedstawieniach stanowił młodzieniec starający się o względy młodej kobiety lub też starzec, często podczas zalotów, a nawet jako przeciwnik młodego człowieka w walce o zainteresowanie damy.
Atellana była rodzajem farsy popularnej wśród Greków zamieszkujących region Osków w południowej Italii i wywodziła się najprawdopodobniej z phylakes. Największą popularnością cieszyła się atellana w czasach Cycerona, Augusta i później, bo pojawiała się na scenie do IV wieku naszej ery. Atellana stanowiła typ farsy, opierającej się na konwencjonalnych postaciach i sytuacjach. Krótkie, niejednokrotnie rubaszne, scenki wywoływały śmiech poprzez karykaturalne ujęcie występujących postaci.
Palliata pochodziła z greckiej komedii nowej, a ponieważ aktorzy pojawiali się na scenie w popularnych w Grecji płaszczach, zwanych himation, po łacinie pallium, stąd i nazwa tej formy teatralnej. Pierwszą palladę wystawił w 240 roku p.n.e. wspominany już Liwiusz Andronik, ale okres szczególnej popularności przeżywała pallata na przełomie III i II wieku p.n.e., kiedy swoje sztuki wystawiał Plaut, a potem w połowie II wieku za sprawą sztuk, równie słynnego jak Plaut, Terencjusza. Akcja palliad najczęściej była umiejscowiona w Atenach lub innych miastach greckich, takich jak Teby, Efez czy Epidauros.
Wśród palliad można wyróżnić dwa rodzaje sztuk. Pierwszy obejmował utwory o poważnym nastroju, nawiązujące często do dramat rodzinnego, chociaż przeważnie kończyły się happy endem. Drugi rodzaj przedstawień wykazywał szybkie tempo i dotyczył trzech rodzajów sztuk: komedii intrygi, komedii charakteru oraz farsy. Komedie intrygi polegały na przeprowadzeniu sprytnego podstępu lub znalezienia wyjścia z kłopotliwej sytuacji bohaterów. Należała do nich zdecydowana większość komedii Plauta i część utworów Terencjusza. Komedie charakteru opierały się na ludzkich wadach i przywarach, szczególnie takich, które łatwo poddają się karykaturze. Do tego nurtu zaliczymy wspaniałą komedię Plauta Skarb, wspaniale przedstawiająca karykaturę skąpca, która kilkanaście wieków później stała się wzorem dla Skąpca Moliera. Natomiast z innego pomysłu Plauta o żołnierzu zachwyconym swoją urodą i męstwem (Żołnierz samochwał) skorzystali najwspanialsi przedstawiciele nowożytnej komedii jak chociażby Szekspir tworząc postać Falstaffa czy Fredro Papkina.
Togata wzięła swoją nazwę od nazwy kostiumów, bo aktorzy grali w togach. Togata zastąpiła palliatę, kiedy ta stała się zbyt grecka, a jej rozwój przypadł na II i I wiek przed naszą erą. Togaty rozgrywały się przeważnie w Italii i to główne na wsiach lub w niewielkich miasteczkach i ukazywały życie codzienne niższych warstw społecznych. Do dzisiaj przetrwało niewiele fragmentów tego rodzaju sztuk, ale wiadomo, że sposobem inscenizacji w dużym stopniu przypominały palliaty.
Wynalazkiem rzymskim nie był także mim, który wywodził się jak wiele innych form teatralnych z Grecji. Początkowo mimy wystawiano między aktami innej sztuki, ale z czasem przekształciły się one w samodzielne widowiska, prezentowane także w domach prywatnych, których wspaniały opis zamieścił Petroniusz w Uczcie Trymalchiona.

Okresy w rzymskiej twórczości komediowej

Większość utworów o charakterze komediowym z czasów rzymskich nie zachowała się do naszych czasów, a znamy je z relacji i komentarzy pośrednich innych autorów i historyków. Biorąc pod uwagę bogatą rzymską twórczość komediową, możemy ją podzielić na trzy okresy.
Pierwszy okres komedii rzymskiej dotyczy działalności teatralnej przed działalnością sceniczną Liwiusza Andronika, który wystawił po raz pierwszy swoje dramaty w 249 roku p.n.e. i to wydarzenie uważane jest za początek historii literatury rzymskiej. Okres ten charakteryzował się przedstawieniami bez jasnej fabuły, w którym dominowały fescenniny i tańce etruskie, przechodzące potem w saturę oraz greckie przedstawienia phylakes, z których wykształci się następnie atellana – farsa italska.
Druga faza komedii rzymskiej obejmuje lata od czasu działalności Liwiusza Andronika do końca republiki rzymskiej w 27 roku przed naszą erą. W tym czasie rozwijają się dwie firmy komediowe: palliata i rogata. Pierwszą paliatę wystawił właśnie Andronikus, a potem reprezentowali ją także znani już i popularni do dzisiejszych czasów twórcy przedstawień komediowych: Plaut i Terencjusz, których sporo utworów przetrwało w całości do dziś. Na początku II wieku przed naszą erą pojawiła się na deskach teatralnych nowa forma komediowa, zwana togatą, czyli komedia rodzinna, w której aktorzy Grai w togach. Z tego czasu pochodzą także pierwsze występy mimów.
Trzeci okres komedii starożytnej w Rzymie obejmował okres od końca republiki do upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego, a więc do 476 roku naszej ery. W owym czasie na scenie wystawiano przede wszystkim atellanę oraz pantomimę, wprowadzoną do Rzymu w 22 roku przez Pyladesa z Cylicji. Rzadko pojawiały się palliaty, ale tylko jako wznowienia starych sztuk, bo już nikt w tym stylu nie tworzył.

Najwybitniejsi przedstawiciele komedii rzymskiej

Do czasów współczesnych starożytna Komeda rzymska reprezentowana jest przez dwóch wybitnych twórców: Plauta i Terencjusza. Chociaż ich twórczość rozdziela kilkadziesiąt lat, to obaj wywodzili się z niskich stanów społecznych oraz korzystali nagminnie z wcześniejszych wzorów greckich, szczególnie z Menandra, ale jednocześnie mieli duży talent do tworzenia sztuk komediowych.
O życiu Plauta wiemy bardzo niewiele, ale najprawdopodobniej komediopisarz urodził się około 250 roku p.n.e., a już po roku 184 nie napisał żadnej sztuki. Wiadomo jednak, że Plaut był bardzo popularny, a w obiegu krążyło około 130 przypisywanych mu dzieł. Według Warrona Plautowi można przypisać 21 utworów, które zachowały się, z jednym wyjątkiem, do naszych czasów. Co najmniej kilka jego komedii opartych jest na pomysłach Menandra, a w pozostałych przypadkach autor zapewne korzystał z autorów komedii nowej. Czasami trudno to ustalić, ponieważ część jego sztuk porusza tematy wykorzystywane już wcześniej przez kilku pisarzy. Tak jest z komedią Amfitrion, bo podobne dzieła były np. autorstwa Sofoklesa i Eurypidesa.
Ponieważ trudno także ustalić chronologię dzieł Plauta, przyjmuje się ogólny podziala jego twórczości komediowej na trzy okresy: wczesny, środkowy i późny. W pierwszym okresie powstała najbardziej chyba znana jego komedia Żołnierz samochwał (ok. 205 p.n.e.), w drugim powstał też dosyć znany Skarb (ok. 200 p.n.e.), a dla trzeciego okresu charakterystyczny jest dojrzały pod względem artystycznym utwór sceniczny Kasina, przypisywany na rok 185 lub 184.
Równie enigmatyczne jak w przypadku Plauta są informacje o życiu Terencjusza. Jedyna pewna dotyczy czasu jego działalności w Rzymie, która przypadała na lata 166-160 p.n.e. Terencjusz nie był Rzymianinem, a do miasta tego przybyło jako niewolnik, którym najprawdopodobniej został w czasie wojen Kartaginy z sąsiednimi Numidami. Był on niewolnikiem Terencjusza Lukana, który jednak docenił jego zdolności i talent oraz wyzwolił go i pomógł zdobyć wykształcenie. Terencjusz zmarł tragicznie w młodym wieku i zdążył napisać tylko sześć sztuk, a dzięki didaskaliom można określić daty ich powstawania.
Komedie Terencjusza oparte były na takiej strukturze, że dwa pierwsze akty przeznaczał on na ekspozycję, dlatego najczęściej pierwsza część komedii jest dosyć rozgadania i wypełniona dialogami, które mają znaczenie informacyjne. Dopiero trzy następne akty przynoszą realizacją akcji utworu, poprzez szybko następujące po sobie sceny, pełne życia i temperamentu. W swojej twórczości komediowej Terencjusz, podobnie jak Plaut, wyraźnie korzystał z pomocy niezastąpionego, jak się okazuje, greckiego komediopisarza, Menandra.