W intensywnie rozwijającej się od dzieciństwa samoświadomości ważne miejsce zaczyna zajmować poczucie swojej odrębności oraz psychicznej autonomii. Młodzież różnymi sposobami poszukuje swojej tożsamości i próbuje ją określić.
Sposoby poszukiwania swojej tożsamości:
- Szukanie tożsamości w ciągłości istnienia-młodzi sprawdzają niezawodność uczuć rodziców przez stawianie im pytań, bądź testowanie ich wyrozumiałości wobec prowokacyjnych zachowań,
- Podejmowanie naśladowczych lub samodzielnych prób zmieniania siebie,
- Smakowanie różnych doznań,
- Sprawdzanie siebie (swoich możliwości fizycznych, psychicznych, motywacji, systematyczności) poprzez robienie postanowień, podejmowanie wyzwań.
Obecnie dzieci w wyniku akceleracji rozwoju dojrzewają szybciej niż przed laty, osiągają coraz większe rozmiary ciała oraz wyższy poziom intelektualny. Ogólne przyśpieszenie rozwoju odbija się także w sferze emocjonalnej. Wczesne osiągnięcie dojrzałości biologicznej, w tym płciowej wpływa na powstawanie nowych zainteresowań, kształtowanie potrzeb uczuciowych i seksualnych. Wraz z przyśpieszonym rozwojem fizycznym młodzieży możemy zaobserwować ich normalny, a nawet opóźniony rozwój dojrzałości psychicznej i społecznej.
Dziewczęta i chłopcy różnią się nie tylko pod względem fizycznego dojrzewania, ale jeszcze bardziej pod względem psychicznym i społecznym.
Na przebieg procesu dorastania ma wpływ wiele czynników, między innymi miejsce i rodzaj środowiska wychowawczego.W okresie dorastania różnice tempa rozwoju pomiędzy poszczególnymi osobami mogą wynosić nawet do 5 lat.
Wczesne czy późne dojrzewanie może wywierać wpływ na wewnętrzne przeżycia i zachowanie się młodzieży.
Dziewczęta, które szybko dojrzewają, są niekiedy skrępowane swoją kobiecą sylwetką czy pytaniami wolniej dojrzewających koleżanek. Mają one na ogół niższą samoocenę, związaną z szybkim przyrostem tkanki tłuszczowej, częściej sięgają po używki. Przybierają pochyloną postawę ciała, izolują się od rówieśników oraz wstydzą swoich odmiennych, ”poważniejszych” zainteresowań i poczynań. Kłopotliwe dla wcześnie dojrzewających dziewcząt jest zachowanie dziecinnych kolegów (zaczepki, wyśmiewanie) jak również bezmyślne żarty i uwagi dorosłych dotyczące ich dojrzewania. Zdarza się również tak, że wcześnie dojrzewające dziewczyny cieszą się przewagą, jaką mają nad koleżankami oraz zainteresowaniem chłopców. Jednym z problemów tych dziewcząt jest wcześniejsze podejmowanie aktywności seksualnej, której konsekwencją może być niechciana ciąża lub choroby weneryczne.
Wcześnie dojrzewający chłopcy są bardziej aktywni, pewni siebie i zrelaksowani, jak również lepiej postrzegani przez dorosłych. Wczesne życie seksualne tych chłopców jest odbierane przez rodziców na ogół pobłażliwie, a nawet pozytywnie, a dla nich samych jest źródłem dobrego samopoczucia i wysokiej pozycji wśród rówieśników. Akceptacja i pewność siebie okresie dorastania nie rzadko utrzymują się, stając się niejako trwałą właściwością psychiczną.
Dziewczęta o opóźnionym rozwoju-zazwyczaj drobne, o dziecięcej sylwetce bywają pupilkami rodziców i często nauczycieli. Są również lubiane i przygarniane do grup rówieśniczych. Nie odczuwają poczucia mniejszej wartości z racji opóźnionego dojrzewania, a nawet czasem posiadają pozytywny obraz własnego ciała.
W przeciwieństwie do dziewcząt, chłopcy o wolniejszym tempie rozwoju doświadczają w związku z tym wielu niepokojów i przykrości. Czują się słabsi i mniej atrakcyjni w porównaniu z dojrzałymi, umięśnionymi, silnymi kolegami. Dlatego też często chodzą na siłownię lub biorą anaboliki, aby im dorównać. Często próbują zdobyć uznanie społeczne w inny sposób-dobrze się ucząc lub grając rolę klasowego błazna. Zdarza się i tak, że dokonują czynów chuligańskich chcąc w ten sposób zaimponować rówieśnikom i dać ujście swojej agresji. Nawet, gdy opóźnieni w rozwoju chłopcy w pełni dojrzeją, nadal odczuwają niepewność siebie w nawiązywaniu i utrzymywaniu kontaktów towarzyskich, a później i seksualnych.
Zarówno dziewczęta jak i chłopcy późno dojrzewający wykazują mniejszą wiarę w swoje możliwości, poczucie osamotnienia oraz większą potrzebę podporządkowania się niż wcześniej dojrzewający towarzysze.
Tempo dojrzewania dziewczyny czy chłopca wpływa na postawy dorosłych wobec nich. Starsi spotykają się z bardziej partnerskim traktowaniem, większymi oczekiwaniami i przywilejami. Dlatego też często pełnią role przywódcze. Natomiast dojrzewający powoli dłużej są traktowani jak dzieci, co powoduje dodatkowe przesunięcie czasu osiągnięcia dojrzałości psychicznej.
Stosunek rodziców i wychowania do objawów i skutków dojrzewania odbija się bezpośrednio na stosunku dziecka wobec zagadnień związanych z płcią.
Ogólna postawa dziewcząt wobec własnego dojrzewania bywa dziewcząt ambiwalentna, gdyż często cieszą z faktu stawania się kobietą, a zarazem odczuwają z tego powodu skrępowanie, niezadowolenie (z powodu przyrostu wagi, mentruacji).
U chłopców dojrzewanie przebiega bardziej burzliwie i nierozerwalnie wiąże się z lękiem i obawami dotyczącymi swojego zdrowia i „normalności”. Martwią ich wypryski, mutacja, nadmierna potliwość czy też ginekomastia. Natomiast pozytywne zmiany takie jak: wzrost siły i ogólnej sprawności fizycznej napawają ich dumą i radością.
Najczęstsze błędy wychowawcze rodziców:
- Nierespektowanie potrzeb autonomii dorastających,
- Ocenianie nastolatków przez porównywanie ich z innymi,
- Dzielenie się swoim doświadczeniem życiowym w sytuacji wyrzutów lub nagany,
- Wypominanie dzieciom, jak ciężko pracują aby zapewnić im godziwe warunki bytowe,
- Nadmierne krytykowanie, szczególnie w obecności innych osób,
- Niekonsekwentne postępowanie,
- Podejmowanie kłótni, utarczek słownych, awantur i uciekanie się w ich trakcie do gróźb czy przemocy fizycznej.
Najbardziej ogólną zasadą wychowawczą, ułatwiającą rodzicom i nastolatkom przebrnięcie przez problemy okresu dorastania, jest demokratyzacja życia rodzinnego (naprawdę realizowana), oznaczająca równe prawo do szacunku i uznania dla każdego członka rodziny.
10 zasad postępowania rodziców z dorastającą młodzieżą:
1. Zasada akceptacji-dorastający ma prawo do własnego życia.
2. Zasada wiarygodności-zachowania rodziców wobec dorastających powinny być wiarygodne.
3. Zasada poszanowania intymności przy jednoczesnym interesowaniu się życiem dorastającego dziecka.
4. Zasada równych zobowiązań-dotycząca wszystkich członków rodziny.
5. Zasada stabilności-trwałość życia rodzinnego, uporządkowanie czynności i czasu.
6. Zasada prośby-polecenia kierowane do młodzieży powinny być konkretne, wypowiadane spokojnie, acz stanowczo.
7. Zasada konsekwencji.
8. Zasada otwartości na informacje (w tym także na krytykę)-powinna obowiązywać nie tylko nastolatków, ale też i rodziców.
9. Zasada humoru-wytwarzanie dystansu wobec niektórych problemów, rozładowywanie napięć i atmosfery zdenerwowania przez uśmiech.
10. Zasada współdecydowania.
W procesie wychowania, oprócz wiedzy i zgodnego z nią działania potrzebna jest spontaniczność i intuicja rodzicielska, ponieważ nadają one wychowaniu osobisty charakter.
Zanim przystąpimy do oceny postaw naszych dojrzewających dzieci bądź rodzeństwa, warto zastanowić się nad motywami ich postępowania, jak również pamiętać o tym, jak bardzo my sami czuliśmy się osamotnieni i nierozumiani będąc w ich wieku.
