Wiele lat temu ludzie obawiali się spożywania grzybów. Po pewnym czasie, sytuacja się zmieniła i ludzie coraz częściej po nie sięgali. Zbieranie grzybów - przynajmniej w niektórych krajach - zaczęto gorliwie propagować. To posuwało się niekiedy tak daleko, że prawie wszystkie grzyby zaczęto traktować jako jadalne. Dopiero wzrastająca liczba zatruć, z których niemało kończyło się nawet tragicznie, stała się sygnałem ostrzegawczym i ponownie doprowadziła do zwiększenia ostrożności. Dzisiaj pełna ocena przydatności danego grzyba, to znaczy uznanie go za jadalny lub trujący, w przypadku wielu gatunków jest bardzo trudna. Okazało się bowiem, że niektóre grzyby, dawniej powszechnie zbierane i spożywane, nie są wcale tak nieszkodliwe jak przypuszczano. Ostre zatrucia wywołują nie tylko substancje bezpośrednio działające toksycznie (po jednorazowym spożyciu), lecz także takie, które w większości są jeszcze dobrze nie poznane, a które po wielokrotnym zjedzeniu grzybów danego gatunku gromadzą się w organizmie człowieka i dopiero z opóźnieniem mogą wywołać niekorzystne zmiany różnych organów, przede wszystkim w obrębie przewodu pokarmowego.
Zatrucia możemy z grubsza podzielić na kilka kategorii według objawów zatruć lub typów toksyn. W każdej takiej grupie wymienione będą tylko te grzyby, które są najczęstszą przyczyną zatruć.
Zatrucia faloidynowe
Tak określa się zatrucia, które zakłócają czynności wątroby. Nazwa toksyny pochodzi od nazwy muchomora sromotnikowego (amanita phalloides), który jest najczęstszą przyczyną takich zatruć. Wskutek podrażnienia tą toksyną przewodu pokarmowego, pierwszymi objawami są uporczywe wymioty i biegunki, które mogą utrzymywać się przez dwie doby. Pacjent traci dużo wody i soli mineralnych, co prowadzi do silnego wyczerpania organizmu. Potem pojawiają się bóle kurczowe w mięśniach kończyn dolnych, zaburzenia pracy nerek i zupełna apatia. Wkrótce biegunki i wymioty ustają, następuje pozorna ulga poprzedzająca tylko następną fazę zatrucia. Jest to krytyczny moment zatrucia. Jeśli pacjentowi wcześniej nie udzielono wystarczającej pomocy lekarskiej lub gdy spożył on większą ilość potrawy z grzyba, to traci przytomność i po 5-6 dniach umiera wskutek uszkodzeń wątroby i mózgu. Jeszcze trzydzieści lat temu zatrucia muchomorem sromotnikowym powodowały śmierć około 80% procent osób zatrutych. Dzisiaj, przy stale ulepszanych, nowoczesnych metodach leczenia, liczba zgonów znacznie się zmniejszyła i stanowi nie więcej niż 15 % przypadków. W dalszym ciągu jednak zatrucie muchomorem sromotnikowym stanowi bardzo poważne zagrożenie dla życia.
Zatrucie muskaryną
Nazwa tej substancji pochodzi od nazwy gatunkowej muchomora czerwonego - amanita muscaria. Dawniej jego owocniki moczono w mleku i używano ich do trucia much. Dopiero w XX wieku stwierdzono, że zarówno muchomor czerwony, jak też muchomor plamisty (amanita pantherina) zawierają nieznaczne ilości muskaryny oraz że ich toksyczność zależy od innej substancji. Natomiast duże ilości muskaryny znaleziono u innych grzybów, takich jak strzępiaki i niektóre gatunki białych lejówek.
Zatrucie muskaryną ujawnia się niekiedy już w czasie spożywania grzyba, ale zwykle występuje później, w ciągu dwóch godzin od posiłku. Doprowadza ono do gwałtownych potów oraz do wzmożonego wydzielania gruczołów ślinowych i łzowych, wymiotów, biegunek, zaburzenia czynności serca z rzadkoskurczem i dreszczy. Charakterystyczne jest przede wszystkim zwężenie źrenic i zaburzenia wzroku. Najczęstszą przyczyną zatruć muskarynowych w całej Europie jest strzępiak ceglasty (inocybe patouillardii), który zawiera około 500 razy tyle muskaryny co muchomor czerwony. Śmiertelna dawka wynosi od 100-150 g grzyba.
Zatrucia psychotropowe
Są to zatrucia powodujące podrażnienie tkanki mózgowej. Przez długi czas jedynie muchomor czerwony był znany jako przyczyna zatruć, którym towarzyszyły zaburzenia psychiczne. Dopiero w latach pięćdziesiątych XX wieku odkryto inne grzyby trujące, po których zjedzeniu dochodzi do zaburzeń psychicznych. Wyróżnia się dwa typy zatruć psychotropowych: zatrucia psychotoniczne, powodowane przez tak zwaną mikoatropinę, i zatrucia psycholeptyczne, które wywołuje psylocybina.
Zatrucia pochodnym izoksazolu następują po spożyciu trzech gatunków muchomorów : muchomora plamistego (amnita pantherina), muchomora czerwonego oraz muchomora królewskiego (amanita regalis). Substancje toksyczne zawarte w owocnikach tego ostatniego gatunku nie są do dziś dokładnie zidentyfikowane i dlatego określa się je jako powodująca zatrucia mikoatropina.
Przebieg zatruć w przypadku spożycia wszystkich trzech wymienionych gatunków jest dość podobny. W pół godziny do trzech godzin od spożycia pojawiają się mdłości i wymioty, bóle głowy, zaburzenia czynności serca, zaczerwienienie źrenic prowadzące niekiedy do zaburzeń widzenia. Stan zatrutego często przypomina upojenie alkoholowe, pacjent bardzo dużo mówi, przeklina, śmieje się lub płacze, sam się uderza lub biega dookoła. Taki stan pobudzenia może być niebezpieczny dla chorego i powinien być zahamowany. W następnej fazie zatrucia pacjent popada w stan odurzenia, który niekiedy może zanikąć, ma halucynacje, krzyczy, broni się przed urojonym niebezpieczeństwem, by wreszcie zapaść w głęboki sen, z którego z reguły budzi się już w normalnym stanie, nie pamiętając o wszystkich swoich przeżyciach. Zatrucie najczęściej ustępuje po dwóch lub trzech dniach. Pierwszą pomoc powinno stanowić spowodowanie wymiotów. Chorego należy przewieźć do szpitala, nie podając mu w czasie zatrucia ani alkoholu, ani mleka.
Zatrucia orelaniną
Zatrucia te powodują zasłonaki (cortinarius). Pierwsze zatrucie zasłonakiem rudym (cortinarius orellanus), któremu w Polsce uległo wiele osób, wzbudziło sensację przede wszystkim wśród mikologów. Wykazano wówczas istnienie substancji toksycznych w wielu innych gatunkach tego rodzaju, wcześniej uważanych za grzyby nieszkodliwe. Co roku dowiadujemy się o kolejnych takich gatunkach.
Dla zatruć orleaniną jest charakterystyczny stosunkowo długi okres, jaki mija od spożycia grzyba do wystąpienia pierwszych objawów zatrucia. Jest to najdłuższy okres latencji wśród wszystkich znanych zatruć grzybami, który może dochodzić do nawet 17 dni, co powoduje, że trudno jest powiązać pierwsze objawy zatrucia z tak odległym w czasie momentem spożycia grzybów. Toksyna powoduje ostre lub chroniczne uszkodzenie nerek. Początkowo występuje wielomocz, przechodzący w skąpomocz, następnie pojawiają się bóle brzucha, wymioty z równoczesnym uczuciem suchości w ustach i pragnienie. Bez odpowiedniej pomocy pacjent umiera z powodu niewydolności nerek.
Nazwa orelanina wywodzi się od nazwy gatunkowej c. orellanus, z którego została po raz pierwszy wyizolowana. Jest ona silniejsza niż toksyny muchomora sromotnikowego i stanowi mieszanię około 10 związków, z których najważniejsza jest grzymalina (nazwa pochodzi od nazwiska polskiego odkrywcy, S. Grzymały). Leczenie zatruć tymi toksynami jest możliwe tylko w specjalnych oddziałach dobrze wyposażonych klinik, gdzie pacjent może być podłączony do sztucznej nerki. Zatrucia te mogą także powodować : zasłoniak spiczasty (c. speciosissimus) i zasłoniak żółtobrzegi (c.gentillis).
Jeśli z jakiegokolwiek powodu, po zjedzeniu potraw z zawartością grzybów poczujemy się dziwnie, zawsze powinniśmy zgłosić się możliwie najszybciej do najbliższego lekarza. Bagatelizacja zatrucia grzybami może zakończyć się tragicznie, dlatego niezbędna jest wówczas pierwsza pomoc lekarska.
