Definiowanie mniejszości narodowych w doktrynie

Kultura, religia, tradycja czy język jako podstawowe aspekty stanowią rdzeń większości definicji mniejszości. Mimo posiadania wspólnych cech, wyróżniono wiele sposobów dotyczących rozróżniania pojęcia mniejszości w doktrynie. Jednym z podziałów dokonanych na podstawie personalizacji kręgów mniejszości narodowych jest koncepcja obiektywna i subiektywna. Pierwsza z nich uznaje, iż przynależność do danej grupy etnicznej jest uwarunkowana czynnikami niezależnymi od woli osoby fizycznej. Czynnikiem decydującym jest jej pochodzenie oraz wychowanie w duchu narodowym lub określonym kręgu kulturowym. Koncepcja subiektywna natomiast jest niezależna od kryterium obiektywnego (mimo, iż może być ono przesłanką), a wynika jedynie z poczucia świadomości osoby fizycznej. Kolejnym podziałem definicji są typy prawnicze – legalne oraz typy socjologiczne¹. Termin w ujęciu prawniczym w znacznej mierze opiera się na kryterium obywatelstwa, jak również odrębności etnicznej, w przeciwieństwie do ujęcia socjologicznego. Definicje prawnicze nie pozostawiają pojęcia „mniejszość” w formie szeroko rozumianej i precyzują je, stosując termin „mniejszość narodowa (etniczna, językowa)”, natomiast w ujęciu socjologicznym jest niedookreślone w większości przypadków. Dla prawniczej koncepcji charakterystyczne jest postrzeganie przysługujących mniejszościom praw jako indywidualnej ochrony, w przeciwieństwie do przyznawania praw grupowych. Nie wszyscy zgadzają się z legalnym definiowaniem mniejszości narodowych. H. Hannum w swojej pracy „The Rights of Minorities” ²wymienił główne przyczyny uniemożliwiające owe sformułowanie. Uważa, że przyznawanie praw może być niebezpieczne dla państwa w związku z jego teoretycznym wzorcem, bez względu na jego ustrój. Autor ponadto wykazuje rozbieżność z dziewiętnastowieczną ideą państwa narodowego oraz zasadą prawa do samostanowienia, która została stworzona po drugiej wojnie światowej. Następnie przyznawanie praw mniejszościom zostało uznane przez H. Hannuma za potencjalną zachętę do separatyzmu, szczególnie w przypadku nowo powstających państw³. Zjawisko to można zauważyć w ruchach niepodległościowych organizacji narodowościowych w krajach dzisiejszej Europy jak i świata (np. Palestyna, Szkocja, Katalonia, Kraj Basków i inne). Ponadto H. Hannum wykazuje, że prawo międzynarodowe nie pozostaje obojętne na fakt, iż nietolerancja zarówno religijna jak i etniczna występują, w każdym regionie świata niezależnie od ustroju państwa, co dowodzi że przesłanki psychologiczne mają wpływ na kształtowanie rozwiązań prawnych⁴.Kolejny z podziałów definicji mniejszości narodowej obejmuje z jednej strony umiejscowienie jej wobec większości etnicznej, natomiast z drugiej rozszerza tę koncepcję o wskazanie jej najważniejszych cech. Rozróżnienie to najczęściej występuje w leksykonach, encyklopediach, słownikach, jak również badaniach naukowych.

Polskie encyklopedie podobnie zdefiniowały to pojęcie: „mniejszości, grupy ludności danego państwa różniące się od większości jego obywateli swą przynależnością narodową, językową, wyznaniową, rasową⁵.” Późniejsze encyklopedie szerzej omawiają pojęcie mniejszości: „mniejszości, społeczności trwale zamieszkujące pewne terytorium (zwłaszcza państwa), różniące się od większości jego mieszkańców lub od społeczności panującej politycznie cechą lub cechami, które powodują uznawanie ich w świadomości społecznej za odmienne, a w stosunkach społecznych wywołują nieraz dyskryminację; cechami takimi bywają zwłaszcza: religia, język, świadomość narodowa, kultura itd. Współcześnie pojęcie „mniejszość” jest rozumiane coraz szerzej, np. mniejszości seksualne,[...]⁶”. W polskim ustawodawstwie natomiast, w art. 2 ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym, wymieniono pełen katalog warunków, które musi spełnić grupa obywateli polskich by zostać uznana za mniejszość narodową lub etniczną. Ustawodawca za mniejszości narodowe uznaje następujące mniejszości: białoruską, czeską, litewską, niemiecką, ormiańską, rosyjską, słowacką, ukraińską oraz żydowską. Do mniejszości etnicznej zalicza mniejszość: karaimską, łemkowską, romską i tatarską.⁷ Podany katalog w rozumieniu ustawy jest pełny i zamknięty.

Na przestrzeni dziejów pojęcie mniejszości narodowej jak i samej mniejszości, podlega licznym zmianom, a w szczególności rozszerzeniu ich znaczenia. Szczególny wyjątek stanowi amerykańska interpretacja, która za mniejszość uważa w znacznej mierze grupę etniczną oraz społeczną, a nie narodową, co jest charakterystyczne dla systemów anglosaskich. W doktrynie podejmowano wiele prób utworzenia jednolitej definicji „mniejszości narodowej” kładąc nacisk na różnorodne aspekty ludności wyodrębniającej się z ogółu społeczeństwa. W zależności od narodu i kultury kryteria oceny przynależności do mniejszości obejmowały: umiejscowienie pierwotne lub wtórne wobec większości, religię, pochodzenie etniczne, przestrzeganie i kultywowanie tradycji, posługiwanie się językiem lub dialektem specyficznym dla danej grupy. Bazowanie na pojedynczych cechach, przy tworzeniu owej definicji, doprowadzało do częściowego zawężenia pojęcia, a w efekcie dyskryminacji danej mniejszości, która nie charakteryzowała się tą cechą w wystarczającym stopniu lub nawet w skrajnych przypadkach nie zostawała uznawana za mniejszość.

Z powodu braku ujednolicenia definicji mniejszości narodowej coraz częściej zaczęto używać określenia grupy etnicznej, czy też grupy narodowościowej, do których zaliczały się społeczności nie uznawane dotychczas za mniejszości. Było to spowodowane działalnością organizacji FUEGN – Federalistycznej Unii Europejskich Grup Narodowościowych, która zrzeszała oraz walczyła o prawa dla tych grup. Na potrzeby działalności FUEGN został przyjęty pogląd, że przynależność do mniejszości narodowych niekoniecznie musi być uwarunkowana istnieniem państwa, ale mogą być do niej zaliczane także grupy, które nie posiadały swojego kraju lub utraciły go w przeszłości. Czynnikiem decydującym była odrębność cech etniczno-kulturowych oraz kultywowanie tej odrębności, co świadczyło o świadomości narodowej. Grupy narodowościowe zostały podzielone na grupy autoteliczne, czyli takie, które nie stanowią odłamu innego narodu oraz heteroteliczne, które stanowią część istniejącego państwa. Rozróżnienie to, mimo iż jest często stosowane w badaniach historycznych i socjologicznych, nie znajduje odzwierciedlenia w polityce mniejszościowej państw jak i w regulacjach prawnych. Zainteresowanie takim rozróżnieniem mogłoby pojawić się jedynie jeżeli dana grupa miałaby być dyskryminowana lub preferowana w prowadzonej polityce. W przeciwieństwie do rozumienia pojęcia grup etnicznych i narodowościowych, mniejszości narodowe istnieją niezależnie od postępowania danego państwa i rozwiązań prawnych obowiązującym w tymże kraju. Jedynym przypadkiem, który dopuszcza możliwość utraty statusu przez mniejszość narodową jest utworzenie własnego państwa, niezależnie od tego, czy jest ono samodzielne czy ma charakter federacyjny lub konfederacyjny. Natomiast uzyskanie pewnej autonomii lub samodzielności w postaci np. samorządu nie ma żadnego wpływu na posiadanie statusu mniejszości narodowej. Problematykę zróżnicowania grup szerzej poruszał W. Czapliński, który w czasopiśmie naukowym „Przegląd Zachodni” dokonał podziału na trzy kategorie mniejszości: grupę etniczną, grupę narodowościową i grupę narodową. Pierwsza z kategorii obejmuje przede wszystkim wspólnoty kulturowe kładąc duży nacisk na język, które nie dążą do posiadania własnego państwa. Grupy narodowościowe w przeciwieństwie do narodowych nie są w pełni ukształtowane. Trzecia z kategorii – grupa narodowa - stanowi odłam narodu posiadającego własne państwo oraz przebywającego na terytoriom innego kraju, jednocześnie uznając jego zwierzchnictwo⁸.

Podsumowując, pojęcie mniejszości narodowych w doktrynie nie jest jednoznacznie sprecyzowane, a jego znaczenie ciągle ewoluuje na przestrzeni lat. Sytuacje polityczne, jak i ekonomiczne (migracje) determinują powstawanie nowych grup walczących o swoje prawa oraz manifestujących swoją odrębność, co wymusza na organach rządzących nieustanne doprecyzowanie owej definicji. Pomimo powszechnego procesu globalizacji, znaczenie pojęcia mniejszości jest niezwykle problematyczne do unifikacji, dlatego większość państw stosuje własne rozwiązania systemowe oparte na podobnych przesłankach oraz umowach międzynarodowych.