Liberalizm i neutralność światopoglądowa państwa

W węższym znaczeniu liberalizmem określamy doktryny i ruchy społeczne dążące do zagwarantowania jednostkom wolności i swobodnej działalności w każdej sferze społecznej, a szczególnie w polityce i ekonomii. Stąd też do dwóch głównych nurtów liberalizmu należy: liberalizm polityczny i liberalizm gospodarczy.
Pojęcie liberalizmu wywodzi się od nazwy partii Libertales z Hiszpanii walczącej z despotyzmem królewskim (z łac. liberalis - wolnościowy, od łac. liber - wolny). Klasyczny liberalizm jako filozofia społeczna osiągnął swoje apogeum w XIX wieku, ale już wcześniej można u niektórych myślicieli (Smith, Locke, Monteskiusz) odnaleźć elementy myślenia liberalnego.
Ojczyzną liberalizmu jest Anglia, co wiąże się z jej ówczesnych rozwojem gospodarczym oraz dążeniami burżuazji do zwiększania zakresu swobód oraz praw, w tym również politycznych. Wcześniej pod liberalizmu ekonomicznego rozwinął się liberalizm polityczny (filozoficzny), bo najpierw zaczęto walczyć o wolność sumienia, a potem o wolny rynek. Do głównych przedstawicieli liberalizmu klasycznego należeli: Benjamin Constant i Wilhelm von Humboldt.
W założeniach liberalizmu w centrum zainteresowania znajduje się jednostka ludzka, czyli suwerenne indywiduum, wartość absolutna, niepodzielna całość. To człowiekowi jako jednostce podporządkowane są wszelkie inne wartości. Podstawowa w liberalizmie idea indywidualizmu mówi, że to jednostka ludzka samodzielnie decyduje o swoim losie. Jednocześnie jednostka obdarzona jest wolnością, która jest wartością samą w sobie a nie dlatego że pozwala realizować inne wartości. W liberalizmie klasycznym wolność pojmowana jest w sposób negatywny, jako wolność od.
Skoro więc jednostka jest najwyższą wartością, to społeczeństwo można zdefiniować jako sumę poszczególnych jednostek, czy też sumę indywidualnych działań. Liberalizm neguje zatem społeczeństwo jako organizm, neguje społeczeństwo jako samodzielny byt. Ład społeczny wyłania się z pozornego chaosu, następuje żywiołowy podział pracy;
Państwo w liberalizmie traktowane jest jako zło konieczne ("władza korumpuje, a władza abolutna korumpuje absolutnie" Lord Acton), ale z drugiej strony uważane jest za organizację zabezpieczającą nienaruszalność prawa własności i stanowiąca o bezpieczeństwie poszczególnych jednostek. Tak pojęte państwo wyzwala maksymalną aktywność jednostek. W teorii liberalnej państwo powinno spełniać rolę „nocnego stróża”. Stąd też wynika niechęć liberałów do nadmiernej ingerencji państwa w życie obywateli, przejawiająca się w popularnym haśle „laissez faire” (pozwólcie działać), określana mianem leseferyzmu, oraz w niechęci do podatków, co jeden a najbardziej znanych teoretyków liberalizmu Smith, wyraża następującym zdaniem: najlepszym podatkiem jest ten, którego nie pobrano.
Najlepszym według liberałów regulatorem ekonomii jest wolny rynek, gdyż dzięki niemu zachowana zostaje wolność jednostek do decydowania o sobie, a jednocześnie wolny rynek zapewnia największe korzyści, bo jak zauważa Spencer wolny rynek jest najbliższy naturze, ładowi naturalnemu.
Liberałowie podkreślają istnienie przyrodzonych, naturalnych praw, którymi obdarzeni są wszyscy ludzie, tylko dlatego, że są ludźmi. Prawa te są niezbywalne oraz nienaruszalne. By zagwarantować nienaruszalność pewnych praw jednostce, liberałowie proponują stworzenie odpowiednich instytucji prawnych, jak np. podział władzy, niezależne sądownictwo, konstytucję z katalogiem praw człowiek. Wolny rynek uważany jest również za gwaranta wolności jednostki;
W rozwoju liberalizmu można wyodrębnić kilka różnych etapów. Początkowo liberalizm był filozofią optymistyczną, wierzącą w przyszłość narodów i jednostek. Jednak konfrontacja z rzeczywistością doprowadziła do powstania różnych napięć i podziałów wewnątrz liberalizmu. Przedstawicieli drugiego etapu nazywano rewizjonistami. Podkreślali oni marginalizację pewnych grup społecznych przez wolny rynek i przesadną elitarność klasycznego liberalizmu. Do głównych rewizjonistów należeli: John Stuart Mill i Alexis de Tocqueville. Uważali oni, że aby przywrócić równe szanse wszystkim grupom, niezbędna jest ograniczona interwencja państwa, korekta wolnego rynku oraz odchodzenie od zasady leseferyzmu.
Poza tym Alexis de Tocqueville zwrócił uwagę na to, że liberalizm polityczny, który prowadzi do demokratyzacji życia publicznego stanowi zagrożenie dla różnego typu mniejszości ze strony demokratycznej większości, , co prowadzi do tzw. tyranii większości. Jednocześnie ten sam myśliciel zauważył, że liberalizm nie ma charakteru uniwersalnego, a jedynie jest dziełem cywilizacji zachodniej.
Wśród wielu charakterystycznych cech ważnym elementem liberalizmu politycznego jest oparcie państwa na zasadzie neutralności światopoglądowej. Neutralność światopoglądowa w najszerszym znaczeniu tego słowa – to zasada równego traktowania ludzi niezależnie od ich poglądów politycznych, filozoficznych i religijnych oraz od wynikających z tych poglądów obyczajów. W sensie prawnym neutralność ta wyraża się w równym traktowaniu wszystkich obywateli przez prawo i wszystkie instytucje państwa niezależnie od wyznawanego czy głoszonego światopoglądu. Neutralność światopoglądowa jest zasadą konstytucyjną większości demokratycznych państw.
Jako dwie skrajne postawy światopoglądowe występowały w ciągu wieków światopoglądy oparte na wierze i tradycji oraz światopoglądy oparte na nauce i rozumie. W trakcie rozwoju kultury europejskiej obserwujemy pewna ewolucję dominujących wzorów światopoglądowych od światopoglądów magicznych do naukowych.
Światopogląd w szerokim znaczeniu kształtuje się spontanicznie w psychice jednostek pod wpływem wychowania, doświadczeń życiowych, tradycji panujących a danym społeczeństwie. Zmienia się on w zależności epoki, społeczeństwa czy klas społecznych, do których należą członkowie zbiorowości.
Chociaż zasada neutralności światopoglądowej zapisana jest w prawie większości państw demokratycznych, w tym wielu krajów europejskich, to stosowanie jej w codziennym życiu natrafia na duże bariery. Na zadane więc na początku pracy pytanie, czy neutralność światopoglądowa jest możliwa należy odpowiedzieć twierdząco, jednocześnie dodając, iż jest możliwa, ale niezmiernie trudna do realizacji i egzekwowania.
O takiej sytuacji świadczy między innymi działalność Stowarzyszenia na rzecz Państwa Neutralnego Światopoglądowo "Neutrum", które powstało we wrześniu 1990 r. Bezpośrednim impulsem do jego założenia był sposób, w jaki minister edukacji narodowej wprowadził do szkół lekcje religii oraz obawa przed skutkami tej decyzji.
Stowarzyszenie "Neutrum" działa na rzecz państwa gwarantującego:
• państwo wolne od nakazów religijnych i ideologicznych,
• rozdział kościoła od państwa,
• świecki charakter instytucji państwowych i szkół publicznych,
• równość wszystkich obywateli bez względu na wyznawaną religię bądź światopogląd,
• wolność myśli, sumienia i wyznania
• swobodę działania oraz niezależność od państwa kościołów i związków wyznaniowych,
• samofinansowanie się kościołów i związków wyznaniowych lub ustanowienie podatku kościelnego płaconego przez wiernych.
Prof. dr hab. Michał Pietrzak z Wydziału Prawa i administracji Uniwersytetu Warszawskiego, kierownik jedynego w Polsce Zakładu Prawa Wyznaniowego w sposób godny fachowca wyjaśnia zasady państwa neutralnego światopoglądowo:
Pojęcie państwa świeckiego, jak wiemy, kształtowało się w przeciwstawieniu do państwa wyznaniowego. W rozwoju historycznym utrwalały się pewne cechy tego państwa świeckiego, takie jak awyznaniowość państwa, odrzucenie religii panującej, niekompetencje w sprawach religijnych i światopoglądowych, wreszcie w drugiej połowie XX wieku podstawową cechę państwa świeckiego zaczyna się dostrzegać właśnie w jego neutralności w sprawach religijnych i światopoglądowych. Według mnie neutralność, czyli bezstronność państwa świeckiego, oznacza odrzucenie wszelkiej religii czy filozofii państwowej. Takie państwo nie prowadzi żadnej indoktrynacji swoich obywateli, nie popiera określonej koncepcji życia, nie preferuje żadnych orientacji filozoficznych, politycznych, kulturalnych czy religijnych. Neutralność nakazuje państwu uznanie absolutnej równości wobec prawa wszystkich opcji i opinii religijnych lub światopoglądowych.
Zasada takiego państwa jest zapisana w konstytucji portugalskiej z 1976 roku, a w innych krajach europejskich, na przykład Hiszpanii, Francji, Niemczech, wielokrotnie wypowiadały się w tej sprawie trybunały konstytucyjne.
W prawie polskim pojęcie to występuje w zasadzie dopiero od 1989 roku, od ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania jako normy prawnej. Wcześniej o tym mówiono, dyskutowano, ale te dyskusje miały raczej charakter wymiany poglądów, ponieważ oficjalnie głoszono, że państwo socjalistyczne nie jest neutralne, lecz ma swoją określoną koncepcję światopoglądową. Uchwalenie tej ustawy oznaczało istotny przełom w tej dziedzinie, ponieważ wprowadziła ona zasadę, iż Rzeczpospolita jest państwem świeckim, neutralnym w sprawach religii, światopoglądu, jako normę prawną określającą charakter naszego państwa. Innymi słowy jest to zasada rozdziału Kościoła i państwa.
W życiu jednak te prawne zasady nie często są respektowane, szczególnie jeśli chodzi o Kościół katolicki w Polsce, jak również i inne wyznania w innych krajach. Szczególnie konsekwentnie swego państwa neutralnego światopoglądowo broni państwo o szczególnych tradycjach liberalnych, czyli Francja. Jako takie państwa zabroniła w zeszłym roku noszeni chust przez muzułmanki w publicznych szkołach francuskich. Sprawa doprowadziła do wielu ostrych protestów ze strony środowisk islamskich nie tylko we Francji, ale i w krajach arabskich, jednak rząd francuski nie ugiął się pod ich presją, broniąc zdecydowanie neutralności światopoglądowej Francji.