Komedia grecka

Piąty wiek przed naszą erą, nazywany w historii starożytnej Grecji złotym wiekiem, był okresem wszechstronnego rozwoju greckich polis, szczególnie pod względem rozwoju kultury i sztuki. Zwiastuny zmian decydujących o późniejszym znaczeniu Grecji w Europie rozpoczęły się już nieco wcześniej, bo w latach 30. szóstego wieku w czasie tyranii Pizystrata w Atenach. Władca ten zainicjował budowlę wielkich gmachów użyteczności publicznej oraz świątyń, jak również ustanowił obchodzone na wiosnę każdego roku Wielkie i Małe Dionizje, poświęcone kultowi Dionizosa, boga nie tylko wina, ale także płodności oraz odradzania się życia na wiosnę.
W czasie tych świąt śpiewano ku czci boga specjalne pieśni zwane dytyrambami oraz organizowano różne przedstawienia, określane jako tragedie (od. grec. tragos – kozioł, oedia - oda), czyli ody do kozła. Pierwszą z nich miał stworzyć Tespis w roku 535 p.n.e., a pół wieku później w 486 roku wystawiono pierwszą komedię Chionidesa. W okresie powstawania pierwszych komedii greckich, ich pisaniem zajmowałóo się w Atenach około pięćdziesięciu autorów, ale do potomności przeszło właściwie tylko nazwisko Arystofanesa.
Rodowód komedii jest wiejski, a tragedii – miejski. Komedia jako zjawisko kulturowe ukształtowała się bowiem na bazie pieśni śpiewanych przez uroczyste procesje wędrujące z wsi attyckich do Aten, składające się z przebierańców z twarzami wysmarowanymi moszczem winnym. Wówczas żartowano z obywateli miejskich, a im nie wolno się było obrażać. Z powstaniem komedii łączą się także tzw. żarty z mostu, którymi obdarzano się nawzajem podczas procesji eleuzyńskiej do świątyni Demeter. Od komosu (kómos), czyli pochodu, procesji, pochodzi nazwa gatunku: komodía to dosłownie pieśń komosu. Taka komedia należała do sztuk zaangażowanych politycznie i traktowała na wesoło różne poważne sprawy państwa i codziennego życia obywateli greckich. Komedia z tego okresu nazwana została komedia starą, w odróżnieniu od późniejszych: średniej i nowej.
Żywot starej komedii był dosyć krótki, bo trwał mniej więcej tyle, ile średnie życie pokolenia ludzkiego, czyli około 80 lat. Początek – to pierwsza komedia Chionidesa w 486 roku p.n.e., a koniec – wystawienie Żab Arystofanesa. Krótko podsumowując komedię starą jako jej najbardziej charakterystyczne cechy trzeba wymienić: wesołość, humor, dowcip, w tym także o podtekstach seksualnych, bo przecież komedia wywodzi się ze świąt dionizyjskich związanych z radością, winem i płodnością. Ważną rolę w tej komedii odgrywały wystąpienia skierowane do publiczności, w tym wykonywana przez chór parabaza (wypowiedź nie wiążąca się z akcją sztuki, przeznaczona dla widzów) oraz agon, czyli spór dwóch osób popieranych przez półchóry.
Najwybitniejszym przedstawicielem starej komedii attyckiej był Arystofanes (ok. 446-ok. 385 przed Chr.), z którego twórczości zachowało się 11 utworów oraz olbrzymia liczba fragmentów z 33 innych sztuk. Ocalałe fragmenty pochodzą z różnych okresów półwiekowej działalności scenicznej poety, zawierając bogatą i różnorodną problematykę, którą trudno poddać jednoznacznej ocenie czy klasyfikacji.
W obrębie owych 11 sztuk można wyróżnić trzy główne nurty, które prawdopodobnie określały również całość jego komediopisarstwa. W pierwszej grupie znajdują się sztuki poświęcone niemal w całości sprawie pokoju, który stanowił największą wartość w czasach Arystofanesa, kiedy Ateny prowadziły wyniszczające wojny ze Spartą. Takie problemy są treścią następujących komedii: Acharnejczycy, Rycerze i Lizystrata. W ostatniej komedii tytułowa bohaterka Pizystrata, mądra Atenka, doprowadza do zawarcia pokoju między Atenami a Spartą, nakłaniając żony i kochanki walczących mężczyzn do odmawiania im łoża.
W drugiej grupie komedii Arystofanesa na pierwszy plan wysunęły się problemy polityki wewnętrznej, związane z koncepcja państwa oraz zagadnieniami społecznymi i gospodarczymi. W tym nurcie twórczości znajdują się takie komedie jak: Osy, Ptaki, Sejm niewieści i Plutos. Na przykład Osy są satyrą na impulsywny charakter Ateńczyków.
Trzeci nurt twórczości Arystofanesa reprezentują komedie: Chmury, Tesmoforie i Żaby. W utworach tych na pierwszym planie znajdują się problemy wychowania, kultury i literatury. Chmury są krytyką nowoczesnych systemów naukowych i pedagogicznych sofistów, których przedstawicielem w sztuce jest Sokrates nie mający jednak w rzeczywistości z sofistami wiele wspólnego. Arystofanes nie ma wątpliwości co do moralności samego Sokratesa, ale potępia jego zbyt liberalny wpływ na młodzież. Natomiast w komedii Tesmoforie przedmiotem kpin jest tragediopisarz Eurypides, wyśmiany jako człowiek zarozumiały i pseudofilozof.
Rozwijająca się w IV wieku przed naszą erą komedia średnia zrywała z tematyką polityczną i satyrą na rzecz realistyczno-żartobliwych obrazków zżycia codziennego oraz komicznej trawestacji mitów. Znacznie mniejsze znaczenia przypada już chórowi, który występuje tylko w międzyaktach.
Pogłębienie obyczajowego realizmu nastąpiło w ukształtowanej na przełomie IV i III wieku komedii nowej, której przedstawicielami byli Meander, Difilos i Filomen i która stworzyła zaczątki komedii charakterów i komedii intrygi. Najwybitniejszym twórcą z tej trójki był Meander, pochodzący z Aten (ok. 342-290 p.n.e.).
Wśród sztuk Menandra można wyróżnić komedie charakterów (Odludek, Pochlebca, Nieprzyjaciel kobiet), komedie rodzinne (Bliźnięta, Samijka, Sąd rozjemczy) oraz lekkie, pełne humoru farsy (Dwa razy oszukujący). Menander jest znakomitym znawcą psychiki ludzkiej i charakterów oraz świetnym obserwatorem obyczajów rodzinnych i społecznych. Jednak jest w jego utworach i głębsza warstwa. Dotyczy ona zadumy nad światem i nad ludzkim losem. Znajduje ona zresztą wyraz w jego powtarzanych do dzisiaj aforyzmach takich jak: Jakże wspaniałą istotą jest człowiek, jeśli jest człowiekiem lub też Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce.
Tłem komedii Menandra jest życie zamożnych warstw społeczeństwa ateńskiego, jakkolwiek trudno by tu było odnaleźć wyraźniejsze rysy krytyki społecznej lub politycznej. Jedną z głównych cech tych komedii jest wszechobecność tematyki miłosnej, która nie przybiera nigdy jednak form obscenicznych lub nieprzyzwoitych. Akcje są żywe, pełne zaskakujących zwrotów, z reguły pojawia się w nich motyw anagnorismós, czyli rozpoznania (np. rozpoznanie dzieci przez rodziców).