A co z tymi, którzy, dokonując już wielu rzeczy, skupiają się na dzieleniu wiedzą, roztaczają opiekę nad pozostałymi, dążą do wyrównania warunków życiowych? Odpowiedzi na te pytania daje koncepcja Spiral Dynamics opracowana przez Dona Becka i Chrisa Cowana, wcześniej funkcjonująca również pod nazwą Poziomy Wartości Gravesa - stworzona przez Carla Gravesa.
Carl Graves na podstawie badań z tysiącami ludzi w wielu miejscach na Ziemi, często wracając do nich po wielu latach, odkrył, że osoby te co pewien czas przechodzą na inny poziom świadomości, wchodząc na kolejny etap swojego życia. Aktywując wyższy poziom świadomości, zabierają ze sobą cały bagaż doświadczeń ze wcześniejszych poziomów, rozumiejąc, czując i doświadczając więcej. Poziomy Wartości Gravesa są źródłem wartości życiowych, takich jak: rodzina, pieniądze, bezpieczeństwo, wolność, uczciwość, którymi ludzie kierują się w życiu. Wartości z kolei kształtują wybory i motywację, wpływają na to, co robimy i jak organizujemy sobie czas. Ponieważ świat dookoła nas coraz szybciej się zmienia, umiejętność adaptowania się do panujących warunków zaczyna nabierać kluczowego znaczenia. Potrzebujemy dostosowywać swoje wartości i strategie myślenia tak, aby funkcjonować najkorzystniej w otaczającym nas środowisku, co wiąże się z potrzebą dostrzegania i rozumienia coraz większej ilości rzeczy. Dzięki badaniom, Graves stworzył koncepcję Poziomów, która daje dużo wiedzy na temat tego, na jakim etapie znajdują się i w jakim kierunku poruszają się jednostki, a w konsekwencji organizacje i całe społeczeństwa.
Każda osoba ma doświadczenie wynikające z bycia na wcześniejszych poziomach aż do aktualnego, na jakim się znajduje. Jednocześnie wszystkie pozostałe wpływają na nią dzięki innym ludziom, kulturze, mediom, informacjom, co pozwoli na aktywację następnego, wyższego poziomu. Na co dzień osoba funkcjonuje na wszystkich dotychczasowych poziomach, ale jeden z nich w danym momencie jest dominujący. Żaden z tych poziomów nie jest lepszy ani gorszy, główną miarą jest efektywność danego poziomu w konkretnym środowisku. Teoretycznie istnienie możliwość przeskoczenia np. o dwa poziomy, ale nie zyskamy cennej wiedzy i doświadczenia, jakie otrzymalibyśmy, funkcjonując na ominiętym etapie. Dlatego naturalnym procesem jest przepływ przez każdy poziom. Każdy z nich charakteryzuje się inną motywacją, potrzebą, światopoglądem, zachowaniem, lingwistyką, wartościami czy etyką, inne są również czynniki, które powodują wejście na wyższy poziom. Co więcej, w połączeniu z koncepcją Kena Vilbera, czyli Modelem Czterech Ćwiartek, każdy poziom można opisać pod kątem cech psychologicznych, biologicznych, przetwarzania informacji, stanów politycznych, prawa, środowiska, systemów ekonomicznych, powiązań kulturalnych, związków, norm lub obyczajów. Szczegóły w następnych artykułach, a teraz charakterystyka poziomów.
Przetrwanie to pierwszy poziom, jakiego doświadcza nowo narodzony człowiek. Żyjąc w nim, kieruje się (przy pomocy innych) pierwotnymi instynktami, własnym bezpieczeństwem, potrzebuje przede wszystkim przeżyć – znaleźć wodę, pokarm i ciepłe miejsce, spełnić potrzeby fizjologiczne. Zupełnie tak, jak zwierzęta. Kto funkcjonuje, oprócz niemowląt, na tym poziomie? Ludzie starzy, bezdomni, ciężko chore osoby, ludzie zażywający narkotyki lub po traumie. Naturalną potrzebą ludzi na poziomie przetrwania jest otoczenie się ludźmi w bezpiecznym miejscu, aby wspólnie przeżyć, więc wejdzie na następny poziom.
Człowiek funkcjonujący na poziomie Klanu to osoba, która zacznie dbać o bezpieczne, rodzinne gniazdo, dzięki temu podtrzymując gatunek. W przeciwieństwie do wcześniejszego, nie jest już taka bezbronna. Podporządkuje ona swoje życie nakazom starszych ludzi, najczęściej własnym przodkom. Okazuje posłuszeństwo swojemu klanowi – rodzinie i panującym zwyczajom. Pojawia się myślenie magiczne, wiara w święte miejsca, rytuały i talizmany. Jeśli zauważysz ludzi wierzących w aniołów stróżów, w magiczne tradycje rodzinne, przesądy lub spotkasz członka gangu, drużyny sportowej lub korporacji, to bardzo prawdopodobne, że funkcjonuje na poziomie plemienia/klanu. W pewnym momencie człowiek zaczyna się buntować i osiąga trzeci poziom – Wojownika.
Wojownik ucieka przed dominacją innych, zaspokaja od razu własne impulsy i zmysły, sprawiając sobie przyjemność. Wyraża siebie, robi, co chce, kiedy i gdzie chce, bez względu na wszystko, bo nie jest ograniczony przez konsekwencje. Uważa, że świat jest dżunglą, pełną zagrożeń i drapieżców. Walczy, chce dominować, domaga się szacunku i uwagi, aby wszystko kontrolować. Na tym poziomie funkcjonuje zbuntowana młodzież, osoby manipulujące innymi lub angażujący się w „wyścig szczurów”. Kiedy wojownik staje się zmęczony nieustanną walką, zaczyna respektować zasady, jest to początek wejścia na poziom Systemu.
Osoba na poziomie czwartym uważa, że życie ma sens, kierunek i cel z góry określony. Wierzy w przeznaczenie, boskie plany. Dobrze czuje się w porządku hierarchicznym, ulega autorytetom, w swoje życie wnosi porządek, bo według niej zapewni jej to przyszłą nagrodę (np. w niebie). Świetnie odnajduje się, gdy zna reguły, zasady, dlatego potrzebuje wszelkich życiowych instrukcji i kodeksów postępowania. Jedną z najważniejszych potrzeb jest założenie rodziny, bezpieczna praca i stabilność. Ludzi będących na tym poziomie spotkasz w Kościele, wojsku, korporacji, partiach prawicowych. Ale zawsze z jakiejś grupy zacznie wybijać się Lider – czyli osoba na poziomie piątym.
Lider nastawiony jest na sukces, przedsiębiorczość, wzięcie spraw we własne ręce. Działa zgodnie z własnym interesem, tak, aby wygrać. Wierzy, że rozwój i zmiana jest nieodłączna, poszukuje lepszych rozwiązań, technologii czy strategii działania. Często w jego wypowiedziach można znaleźć takie słowa jak: cel, sukces, niezależność. Lider poszukuje dostatniego życia, uczy się metodą prób i błędów poprzez doświadczanie. Osoby będące na tym poziomie wyróżniają się kreatywnością, elastycznością w myśleniu i działaniu, potrafią zarządzać grupą ludzi. Przykłady znajdziesz w dowolnej firmie, wśród managerów, dyrektorów lub przedsiębiorców. Jeśli chodzi o partie polityczne, przykładem jest lewica (poziom lidera i grupy). Liderzy po długiej gonitwie za celami, osiągnięciami i dobrobytem, dzięki chęci dzielenia się swoją wiedzą, wchodzą na poziom Grupy.
Osoby, które funkcjonują na tym poziomie, zaczynają dzielić się swoim doświadczeniem i mądrością życiową. Chcą być wśród ludzi i wspierać ich w działaniach, budować systemy pozwalające sprawnie opiekować się potrzebującym. Inspirują ludzi, aby uwalniali się od chciwości i dogmatów, promują wspólnotowość i jedność. Na tym poziomie następuje odnowa duchowości, zagłębiania się w życie wewnętrzne własne i innych. Osoby na tym poziomie chętnie uruchamiają fundacje lub organizacje charytatywne, są mentorami dla pozostałych.
Wyższy poziom – Wolna Jednostka to etap obecnie niedostępny większości ludzi. Reprezentanci tego poziomu to m.in. Jezus, Budda, prorocy.
Znając charakterystykę dowolnego poziomu, uwzględniając zalety i pułapki każdego, koncepcję Spiral Dynamics można wykorzystać indywidualnie, w firmach, organizacjach lub partiach politycznych.
