Pojęcie inteligencji stało się modne dzięki Autorowi poczytnych bestsellerów, Danielowi Golemanowi (1997,1999), jednakże sam termin inteligencji emocjonalnej funkcjonował wcześniej w piśmiennictwie naukowym. Pierwszym tekstem, w którym uwypukla się znaczenie inteligencji emocjonalnej jest tekst niemieckiego psychiatry Hanscarla Leunera (Leuner, 1966; za: Śmieja, Orzechowski, 2007), jednak pierwszą publikacją, w której opisano pojęcie inteligencji emocjonalnej jest artykuł autorstwa Petera Salovey'a i John D. Mayera (1990). Obecnie Autorzy ci są uważani za przedstawicieli tzw. modelu zdolnościowego inteligencji emocjonalnej.
Na czym polega specyfika tego modelu? Otóż Autorzy uważają, że inteligencja emocjonalna to zbiór zdolności, dzięki którym człowiek może przetwarzać informacje o charakterze emocjonalnym i wykorzystywać je a celach adaptacyjnych. W ostatecznej wersji swojej koncepcji wyróżnili cztery grupy zdolności. Pierwsza obejmuje zdolności do spostrzegania i wyrażania emocji, druga - zdolności, które mogą wspomagać myślenie i działanie, w ramach trzeciej z grup znajdują się zdolności do rozumienia i analizowania emocji oraz wykorzystywania wiedzy emocjonalnej natomiast w czwartej grupie usytuowali Autorzy zdolności do świadomej regulacji emocjonalnej, czyli do wzbudzania, wzmacniania i wygaszania emocji w relacjach interpersonalnych (Mayer, Salovey, Caruso, 2000). W swojej koncepcji Autorzy wskazują również na aspekt rozwojowy poszczególnych zdolności.
Najwcześniej w toku rozwoju ontogenetycznego, w pierwszej fazie rozwoju inteligencji emocjonalnej, pojawiają się zdolności do rozpoznawania emocji własnych. Kolejno wykształcają się zdolności do rozpoznawania emocji u innych ludzi poprzez ton głosu, wygląd, zachowanie. Już niemowlę zaczyna różnicować emocjonalne wyrazy twarzy rodziców i adekwatnie na nie reagować. Później następuje rozwój zdolności wyrażania zarówno emocji, jak i potrzeb z nimi związanych. Dalszy etap to rozróżnianie adekwatnych i nieadekwatnych, prawdziwych i zafałszowanych niewerbalnych komunikatów emocjonalnych (Mayer, Salovey, 1999).
Druga faza rozwoju inteligencji emocjonalnej określana jest przez twórców jako faza emocjonalnego wspomagania myślenia. Pierwszym stopniem tego etapu jest takie kierowanie uwagi na istotne informacje i zmiany w otoczeniu, aby emocje mogły wspomagać myślenie. Kolejny poziom w rozwoju osiąga jednostka wówczas, kiedy to emocje są na tyle dostępne i znaczące, że można je generować po to, aby lepiej zrozumieć daną sytuację. Dzieje się tak na przykład wówczas, gdy dziecko wczuwa się w sytuację bajkowego bohatera po to, aby móc lepiej zrozumieć okoliczności, w jakich ów bohater się znalazł. Trzeci poziom rozwoju inteligencji emocjonalnej jest związany z grupą zdolności, dzięki którym jednostka, w zależności od zmieniającego się nastroju, ma możliwość przyjmowania różnych punktów widzenia na konkretną sprawę. Najwyższym etapem w tej fazie jest zdolność do modelowania takich stanów emocjonalnych, które wspomagają rozwiązywanie określonych problemów (Mayer, Salovey, 1999).
Trzecią fazę rozwoju inteligencji emocjonalnej stanowi rozumienie i analiza emocji, a także włączenie wiedzy na temat emocji. Również ta faza zawiera cztery poziomy. Osiągnięcie pierwszego z nich daje zdolność do nazywania emocji, a także identyfikowania określonej emocji z jej słownym odzwierciedleniem. W momencie, gdy dziecko nauczy się identyfikować emocje, zaczyna dokonywać ich klasyfikacji, szukać różnic i podobieństw pomiędzy poszczególnymi słownymi ich reprezentantami. Pozytywne przebrnięcie kolejnego poziomu pozwala na trafną interpretację znaczenia, jakie niosą emocje w konkretnym kontekście sytuacyjnym, np. łączenie emocji radości z wyzdrowieniem chorej osoby. Trzeci poziom określany jest jako zdolność do rozumienia emocji złożonych, które przeżywane są przez jednostkę jednocześnie, zaś w czwartym istotą jest zdolność do prognozy prawdopodobnych, występujących kolejno po sobie sekwencji emocji (Mayer, Salovey, 1999).
W skład najwyższej fazy kształtowania się inteligencji emocjonalnej wchodzą zdolności dotyczące świadomej regulacji emocji, która służy rozwojowi intelektualnemu i emocjonalnemu. Wśród nich, jako pierwsza rozwojowo występuje zdolność do otwartości na przeżycia emocjonalne, zarówno przyjemne, jak i nieprzyjemne (Mayer, Salovey, 1999). Dzięki tej otwartości jednostka uzyskuje dostęp do własnego życia emocjonalnego, które jest podstawą kształtowania się metadoświadczenia lub metawiedzy na temat emocji. Dzięki temu myśli stają się świadomymi refleksjami nad reakcjami emocjonalnymi. Rezultatem tego typu refleksyjności może być kontrola emocjonalna, która stanowi jedną z możliwych dróg regulacji emocjonalnej (Maruszewski, Ścigała, 1998). Kolejna grupa zdolności nabywanych w procesie rozwoju przejawia się w świadomym wyborze angażowania się lub ignorowania emocji niepożądanych dla jednostki. Trzeci poziom obejmuje zdolność do monitorowania emocji, czwarty odnosi się do świadomej kontroli emocjonalnej w odniesieniu do siebie i innych. Osiągnięcie tego etapu pozwala na kierowanie emocjami – wyciszanie emocji negatywnych a wzmacnianie pozytywnych (Mayer, Salovey, 1999).
Osiągnięcie tego poziomu inteligencji emocjonalnej wymaga zarówno otwartości na przeżycia emocjonalne, jak również wykorzystania złożonych procesów poznawczych. Mayer i Salovey (1999) podkreślają, że zdobywanie doświadczeń emocjonalnych, a także wiedzy na temat emocji trwa przez całe życie.
P. Salovey i J. D. Mayer (1999) obalają istniejący wzorzec postrzegania emocji i intelektu jako przeciwstawnych biegunów. Protestują jednocześnie przeciwko spostrzeganiu w emocjach niszczycielskich sił. Bowiem w przypadku większości zdrowych osób to właśnie emocje stanowią podstawę oceny relacji jednostki ze światem, i tak np. strach jest zwiastunem istniejącego zagrożenia. Autorzy podkreślają, że często ekstremalne reakcje emocjonalne przerywają dotychczasowy tok myślenia i pozwalają skupić uwagę na tym, co w danej chwili jest najistotniejsze. Zdaniem badaczy reakcje emocjonalne mają funkcje przystosowawcze i sprzyjają przetwarzaniu przeżyć emocjonalnych w doświadczenia.
Zdaniem Mayera, Saloveya i Caruso, aby inteligencja emocjonalna mogła zasilić szeregi innych inteligencji i uzyskać status inteligencji musi spełnić trzy podstawowe warunki: operacjonalizacja komponentów jako zdolności, umiarkowana korelacja ze zdolnościami tj. inteligencja werbalna, wzrost poziomu inteligencji wraz z wiekiem i nabywanymi doświadczeniami (Mayer, Caruso, Salovey, 2000).
Na całym świecie prowadzi się obecnie badania dotyczące inteligencji emocjonalnej, których wyniki nie są do końca jednoznaczne. Można bowiem zastanawiać się po pierwsze czy wszystkie z wyróżnionych przez Autorów zdolności istotnie mają taki charakter (zdolność to wrodzona predyspozycja do opanowania określonych umiejętności w sprzyjających warunkach. natomiast umiejętność to sprawność posługiwania się zdobytym doświadczeniem (np. wiedzą) podczas wykonywania określonych czynności (Szewczuk, 1985)), a po drugie czy istnieją dobre sposoby pomiaru inteligencji emocjonalnej.
Bibliografia
Goleman, D. (1997). Inteligencja emocjonalna. Poznań: Media Rodzina of Poznań.
Goleman, D. (1999). Inteligencja emocjonalna w praktyce. Poznań: Media Rodzina.
Maruszewski, T., Ścigała, E. (1998). Emocje, aleksytymia, poznanie. Poznań:
Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Mayer, J. D., Salovey, P. (1999). Czym jest inteligencja emocjonalna? W: P. Salovey,
D. Sluyter (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna. Poznań: Dom
Wydawniczy Rebis.
Mayer J. D., Salovey P., Caruso D. R. (2000). Models of Emotional Intelligence.
W: R. Sternberg (red.), Handbook of Intelligence. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Śmieja, M., Orzechowski, J.. (2007). O eksperymentalnych metodach pomiaru inteligencji
emocjonalnej. Psychologia, Edukacja i Społeczeństwo, 4, 1, 47-66.
Salovey, P., Mayer, J. D. (1990). Emotional intelligence. Imagination, Cognition, and Personality, 9, 185-211.
