Skutki śmierci najbliższej osoby nie zawsze ograniczają się do formalności związanych z organizacją pogrzebu i okresem żałoby po utracie członka rodziny. Pomijając kwestie postępowania spadkowego, rodzina zmarłego może być także zmuszona do poradzenia sobie z przykrościami innego rodzaju. W szczególności dotyczy to osób powszechnie znanych, które budzą zainteresowanie mediów, a które szczególnie narażone są na bezprawne wykorzystanie ich wizerunku także po ich śmierci. Jakkolwiek to zabrzmi, w ich przypadku śmierć może nie oznaczać końca problemów związanych z życiem doczesnym. Jest to o tyle istotne, że w kontekście omawianych poniżej regulacji nie ma znaczenia, kiedy wizerunek został sporządzony. Kluczowe jest, aby daną osobę dało się bezpośrednio bądź choćby pośrednio zidentyfikować na podstawie wykorzystanego wizerunku.
Środków ochrony wizerunku osoby zmarłej, realizowanej z oczywistych względów przez podmioty trzecie (najczęściej rodzinę) można szukać w szeregu aktów prawnych, z których najważniejszymi są ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (dalej jako: kc), ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej jako: pr. aut.). W odniesieniu do naruszeń prawa do wizerunku w Internecie bądź w innych środkach masowego przekazu zastosowanie mogą mieć także ustawa z 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (dalej jako: śude) oraz ustawa z 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (dalej jako: pr. pras.).
Zgodnie zatem z art. 23 kc „dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach”. Powszechnie przyjmuje się, że dobra osobiste człowieka wskazane
w cytowanym przepisie, jako ściśle związane z daną osobą, gasną z chwilą jego śmierci. Wskazuje na to sformułowanie „dobra osobiste człowieka” (czyli tego, kto żyje). Prawa bez podmiotu istnieć nie mogą, nie mogą zatem istnieć prawa podmiotu, który już nie żyje. Stąd też moment śmierci człowieka oznacza, w zasadzie, ustanie ochrony jego dóbr osobistych. Nie oznacza to jednak, że poza wszelką ochroną pozostaje pamięć o osobach nieżyjących (przede wszystkim w odniesieniu do ich wizerunku). W sytuacji, w której dochodzi do naruszenia wizerunku osoby zmarłej, jej rodzina może domagać się ochrony własnych dóbr osobistych, związanych np. z szeroko rozumianym kultem pamięci osoby zmarłej (najbliższej). Potwierdził to Sąd Najwyższy w wyroku z 23 września 2009 r., zgodnie z którym ochrona prawna dobra osobistego w postaci kultu pamięci osoby zmarłej nie jest uzależniona od zakresu ochrony dóbr osobistych tej osoby, jaka zostałaby jej udzielona za życia (I CSK 346/08), a także Wojewódzki Sąd Administracyjny w Białymstoku wyrokiem z 2 lutego 2006 r. stwierdzając, że prawo pochowania zwłok osoby zmarłej wraz z prawem do ekshumacji oraz pamięć o niej stanowi dobro osobiste chronione przepisami prawa cywilnego, o czym mówi art. 23 i 24 kc, a do ochrony dóbr osobistych powołany jest sąd powszechny cywilny (II SA/Bk 728/05). Z orzeczeń tych wypływa wniosek o samoistnym charakterze dobra osobistego, jakim jest kult pamięci osoby zmarłej, co oznacza, że przesłanki stwierdzenia naruszenia omawianego dobra osobistego nie stanowi odpowiednie stwierdzenie (przez sąd), czy dany czyn zostałby uznany jako naruszający godność lub cześć (a także innego dobra osobistego) danej osoby za jej życia. Ochrona omawianego dobra osobistego jest zatem niezależna, a jej podmiotem mogą być różne osoby o zróżnicowanej sferze uczuć związanych ze zmarłym (osoby te oczywiście nie są zwolnione z obowiązku wykazania swojego interesu prawnego). Na podstawie omawianych przepisów podmiotom uprawnionym przysługuje roszczenie o zaniechanie działania naruszającego wskazane wyżej dobro, usunięcie skutków dokonanego naruszenia (np. poprzez złożenie stosownego oświadczenia), a także zapłatę zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.
Zgodnie z kolei z art. 81 pr. aut. rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej (chyba że osoba ta uzyskała wynagrodzenie za pozowanie). W myśl art. 83 pr. aut. do roszczeń w przypadku rozpowszechniania wizerunku osoby na nim przedstawionej stosuje się odpowiednio przepis art. 78 ust. 1 pr. aut.; roszczeń tych nie można dochodzić po upływie dwudziestu lat od śmierci danej osoby. Jak ze wskazanego art. 78 pr. aut. wynika, na roszczenia przysługujące uprawnionym składają się – analogicznie jak w przypadku dyspozycji art. 23 i art. 24 kc – roszczenie o zaniechanie działania naruszającego wskazane wyżej dobro, a w razie dokonanego już naruszenia można także żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie. Uprawnionym przysługują także roszczenie o zapłatę zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Co istotne, należy wyraźnie podkreślić, że inny jest krąg osób uprawnionych do szukania ochrony na podstawie wyżej omawianej regulacji zawartej w Kodeksie cywilnym, a inny na gruncie ustawy o Prawie autorskim i prawach pokrewnych. W myśl art. 24 kc krąg osób uprawnionych do wystąpienia z roszczeniem jest określony poprzez ogólnikowe sformułowanie „ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone bądź naruszone cudzym działaniem”. Oznacza to zatem, że uprawnionym jest każdy, pod warunkiem wykazania przysługującego mu interesu prawnego (oczywiście orzecznictwo czuwa nad niedopuszczeniem do zbyt liberalnej interpretacji tego przepisu).
W odniesieniu natomiast do regulacji prawnoautorskiej po śmierci osoby przedstawionej na wizerunku, uprawnienia wskazane wyżej, stają się uprawnieniami własnymi określonego kręgu spadkobierców (a zatem podmiotów ściśle określonych w Księdze czwartej Kodeksu cywilnego).
W razie naruszenia wizerunku osoby zmarłej za pośrednictwem środków masowego przekazu, w szczególności Internetu, uprawnionym z pomocą idą przepisy ustawy
o świadczeniu usług drogą elektroniczną oraz Prawa prasowego. I tak na podstawie pierwszej ze wskazanych regulacji członkom rodziny zmarłego przysługuje prawo skierowania roszczenia do wydawcy danego portalu internetowego (najczęściej również administratora) o usunięcie lub niezwłoczne uniemożliwienie dostępu do danych materiałów, które stały się przyczyną naruszenia dóbr osobistych. Na podstawie art. 13 ust. 2 śude oraz art. 14 ust. 1 śude nie ponosi odpowiedzialności za przechowywane dane ten, kto udostępniając zasoby systemu teleinformatycznego w celu przechowywania danych przez usługobiorcę nie wie o bezprawnym charakterze danych lub związanej z nimi działalności, a w razie otrzymania urzędowego zawiadomienia lub uzyskania wiarygodnej wiadomości o bezprawnym charakterze danych lub związanej z nimi działalności niezwłocznie usunie lub uniemożliwi dostęp do tych danych.
W sytuacji natomiast dopuszczenia się naruszenia omawianych w niniejszej pracy dóbr osobistych za pośrednictwem artykułu opublikowanego na łamach serwisu internetowego zarejestrowanego w odpowiednim sądzie okręgowym jako dziennik lub czasopismo (zbiorczo określane jako prasa), podmiotom uprawnionym przysługują instrumenty wskazane w ustawie – Prawo prasowe. Jak bowiem wynika z art. 12 ust. 1 pr. pras., dziennikarz jest zobowiązany zachować szczególną staranność i rzetelność przy zbieraniu i wykorzystaniu materiałów prasowych, zwłaszcza sprawdzić zgodność z prawdą uzyskanych wiadomości lub podać ich źródło. Bezprawne wykorzystanie czyjegoś wizerunku może istotnie zostać potraktowane jako naruszenie określonego dobra osobistego, co może zostać potraktowane jako nierzetelne dziennikarstwo. Uprawniać to z kolei będzie do wystąpienia ze stosownym roszczeniem przeciwko podmiotom wskazanym w art. 38 pr. pras. Zgodnie bowiem
z przytoczonym przepisem odpowiedzialność cywilną za naruszenie prawa spowodowane opublikowaniem materiału prasowego ponoszą autor, redaktor lub inna osoba, którzy spowodowali opublikowanie tego materiału; nie wyłącza to odpowiedzialności wydawcy.
Jak z powyższego wynika, w razie stwierdzenia bezprawnego wykorzystania wizerunku osoby zmarłej ustawodawca wyposażył określony ustawą krąg osób (z reguły dotyczy to osób najbliższych) w odpowiednie instrumenty służące usunięciu stwierdzonego naruszenia,
a także umożliwiające uzyskanie naprawienia wyrządzonej wskazanym naruszeniem krzywdy. Każdy ze środków ochrony prawnej wskazany powyżej stanowi niezależną, odrębną podstawę do wystąpienia ze stosownym roszczeniem. W razie nieosiągnięcia zamierzonego skutku za pośrednictwem przybliżonych w niniejszym artykule środków cywilnych, podmioty uprawnione mogą szukać dalszej ochrony w przepisach karnych.
