W czasie wysiłku glikogen przetwarza się w glukozę, a ta spala się uwalniając energię niezbędną dla skurczu mięśni. Po zakończeniu wysiłku nadmiar glukozy ulega ponownie przemianie w glikogen. Toteż po skończonym wysiłku poziom cukru u osób chorych na cukrzycę, jak też i u zdrowych wyraźnie się zmniejsza. Jaki jest bilans glukozy zdrowej osoby, w czasie wysiłku dłuższego niż 15 minut?
Jeśli wysiłek trwa dłużej, niż 15 minut glukoza musi być już dostarczana z wątroby, w której jest wytwarzana i skąd wraz z krwią dopływa do mięśni. Kiedy zdrowa osoba przedłuża ćwiczenia fizyczne – do ponad pół godziny – zaczynają się spalać zapasy tłuszczu. Najpierw tłuszcz uwalniany jest z mięśni (lokalny zapas), a później z tkanki tłuszczowej (stały zapas). W jaki sposób organizm reaguje na zakończenie dłuższego wysiłku? Po zakończonym wysiłku organizm usiłuje odbudować zapasy glikogenu w mięśniach i w wątrobie oraz zapas zużytych tłuszczów. Dokonuje tego pod wpływem własnej insuliny (osoby zdrowe i chorzy na cukrzyce typu II), lub pod wpływem insuliny wstrzykniętej penem lub strzykawką (osoby chore na cukrzycę typu I). Jeśli insuliny jest dużo, a cukru we krwi niewiele, (np. wskutek zużycia jej w czasie dłuższego wysiłku) – może dojść do silnego niedocukrzenia (hipoglikemii), które jest niebezpieczne dla zdrowia.
NIEBEZPIECZNY SPADEK CUKRU Czy w takim razie aktywność fizyczna jest zdrowa dla osób chorych na cukrzycę?
Zdecydowanie tak, jeśli cukrzyca jest dobrze leczona, a wysiłek racjonalnie kontrolowany – tj. nie prowadzi w czasie ćwiczeń do nagłego niedocukrzenia (hipoglikemii). Jeśli natomiast cukrzyca jest źle leczona (lub nie leczona wcale) i występuje z tego powodu nadmiar cukru we krwi (hiperglikemia) – to wówczas aktywność fizyczna jest przeciwwskazana.
Kiedy zatem nie wolno nam podjąć wysiłku fizycznego – ćwiczeń, gier sportowych, spaceru?
Jeśli stwierdzicie Państwo u siebie duże, ponadnormatywne stężenie glukozy we krwi oraz obecność acetonu w moczu – wówczas nie wolno podejmować żadnych wysiłków fizycznych! Najpierw należy wstrzyknąć sobie insulinę lub skorygować leczeniem farmakologicznym, aby znormalizować poziom glukozy we krwi i wyrównać cukrzycę.
Co ponadto powinien sprawdzić lekarz w ogólnym stanie zdrowia, zanim chory przystąpi do systematycznych ćwiczeń?
Przed pierwszymi próbami wspomagania leczenia cukrzycy wysiłkiem fizycznym należy wykluczyć ryzyko powikłań makro- i mikronaczyniowych, które mogłyby się pogłębić wskutek wysiłku. Dotyczy to zwłaszcza osób starszych. Należy też ocenić stan tętnic wieńcowych, zwrócić uwagę na choroby tętnic obwodowych oraz wykluczyć obecność retinopatii, nefropatii oraz neuropatii.
Jak uprawiać sport i ćwiczenia fizyczne dla rekreacji, aby nie narazić się na odwrotność hiperglikemii – niedocukrzenie (hipoglikemię)?
Po pierwsze trzeba wiedzieć, że osoba, która jest leczona insuliną i podejmuje większy niż zwykle wysiłek fizyczny, spala o wiele więcej glukozy w mięśniach. Z tego powodu może dojść do niebezpiecznego dla zdrowia niedocukrzenia. Zagrożenie to można ograniczyć – wstrzykując przed wysiłkiem fizycznym mniej insuliny, niż zwykle (najlepiej w konsultacji z lekarzem), lub zjadając więcej pokarmów bogatych w węglowodany.
Jeśli chorujemy na cukrzycę i chcemy grać w piłkę siatkową lub tenisa, przepłynąć dłuższy dystans lub wyruszyć na kilkukilometrowy spacer rowerowy, jak zabezpieczyć się przed niedocukrzeniem?
Po pierwsze powinniśmy zmierzyć stężenie glukozy przed zajęciami sportowymi lub rekreacją. W przypadku zbyt małego stężenia glukozy we krwi – należy przed podjęciem rekreacji zjeść pokarm obfity w węglowodany, np. kanapkę. W przypadku dłuższego wysiłku, np. kilkugodzinnej wycieczki rowerowej, czy spaceru należy zabrać ze sobą zapas suchego prowiantu obfitującego w wolno wchłaniane węglowodany (np. kanapki) i słodzone napoje. W przypadku pierwszych oznak niedocukrzenia (hiperglikemii): senności, zawrotów głowy, drżenia mięśni, osłabienia, bólu brzucha, przyśpieszenia tętna – powinniśmy wypić szklankę osłodzonego napoju oraz zjeść odpowiednią do planowanych wysiłków porcję prowiantu. W przypadku osób chorych na cukrzycę typu 1 przed rozpoczęciem długotrwałego wysiłku należy zmniejszyć o 30–50% dawkę strzykiwanej insuliny.
Co nas może spotkać w kilka godzin po zakończeniu ćwiczeń rekreacyjnych, gier sportowych, spacerów?
Po zaprzestaniu wysiłku fizycznego organizm próbuje zregenerować zapasy energii, które zostały zużyte. Oznacza to, że nawet w kilka godzin po skończeniu gry, czy spaceru może wystąpić silne niedocukrzenie, ponieważ komórki mięśniowe nadal pobierają cukier z krwi. Z tego powodu – w nocy, czy nawet następnego dnia może utrzymywać się deficyt cukru we krwi (hipoglikemia) wraz z jej nieprzyjemnymi, wyżej wspomnianymi objawami. Dobrym sposobem zapobiegania takim następstwom jest zmierzenie poziomu glukozy – po zakończeniu wysiłku i w zależności od wyniku zjedzenie posiłku odpowiednio obfitego w wolno uwalniające się węglowodany.
Jak uniknąć nadmiernego wysiłku fizycznego?
Niektóre z ćwiczeń – bieg, taniec, tenis, itp. mogą być niekorzystnym dla zdrowia nadmiernym wysiłkiem. Chorym na cukrzycę zaleca się więc regulację intensywności ćwiczeń fizycznych poprzez samoobserwację objawów przemęczenia, takich jak: obfite pocenie się, przyśpieszenie oddychania, uczucie zmęczenia. Jeśli odczuwamy nadmierne zmęczenie, powinniśmy zwolnić tempo ćwiczeń i odpocząć.
Czy są jakieś wymierne wskaźniki wysiłku, których chory nie powinien przekraczać?
Wymiernym wskaźnikiem intensywności wysiłku jest częstotliwość uderzeń tętna. Uważa się, że u pacjentów z cukrzycą wysiłek fizyczny nie powinien spowodować przekroczenia liczby 140 uderzeń tętna na minutę. (Łatwo jest policzyć uderzenia tętna mierząc ich liczbę przez 15 sekund i mnożąc przez 4). Zasadą powinno być jednak konsultowanie tego wskaźnika z lekarzem prowadzącym.
Czy przy poprawnym leczeniu i dobrym wyrównaniu cukrzycy umiarkowany wysiłek fizyczny jest bezpieczny i korzystny dla zdrowia?
Z praktyki medycznej i wielu badań naukowych wynika,że aktywność fizyczna jest podstawową (obok diety) profilaktyką zapobiegającą pojawieniu się cukrzycy typu 2, tj. (niezależnej od insuliny). Odwrotnie – brak aktywności fizycznej sprzyja ujawnieniu się cukrzycy tego typu. Pouczający jest wynik niedawnych 8–letnich badań blisko 90 tysięcy Amerykanek w średnim wieku (34 – 59 lat). Okazało się, że kobiety, które przynajmniej raz w tygodniu wykonywały intensywne ćwiczenia fizyczne znacznie rzadziej zapadały na cukrzycę typu 2. Podobne wnioski wyciągnięto z analogicznych badań mężczyzn z grupy najwyższego ryzyka. Każdy wzrost wydatku energetycznego na rekreację fizyczną o 500 kcal (przybliżony: Równoważnik energetyczny 1,5 –godzinnego spaceru, 1-godzinnej jazdy na rowerze, 40–minutowego biegu, itp./1, s 262) – zmniejszał ryzyko cukrzycy niezależnej od insuliny o 6%.
Jakie ćwiczenia fizyczne uznaje się za szczególnie pożyteczne dla chorych na cukrzycę?
Do takich ćwiczeń zalicza się: wolny i niezbyt szybki marsz, pływanie (w basenie), wiosłowanie, spokojny taniec, nieforsujące gry z piłką, badmington, spacerowa jazda na rowerze, gimnastyka połączona z ruchem, bieg narciarski, łyżwiarstwo, a nawet zwykłe wchodzenie po schodach.
Dlaczego wysiłek fizyczny powinien być jedną z metod leczenia cukrzycy?
Wysiłek fizyczny powinien być, obok diety i farmakoterapii podstawowym sposobem leczenia cukrzycy. Ruch i ćwiczenia korzystne są dla wszystkich chorych na cukrzycę, zwiększają bowiem wrażliwość tkanek na insulinę. Zaś wzrost wrażliwości tkankowej poprawia homeostazę glukozy (tj. automatyczne równoważenie jej poziomu we krwi przez ustrój) i pozwala zmniejszyć dawki leków.
Czy leczenie przy pomocy wysiłku fizycznego dotyczy w równym stopniu obu typów cukrzycy?
W cukrzycy typu II(bez wstrzyknięć insuliny) – ruch i wysiłek fizyczny są podstawowym składnikiem leczenia. W cukrzycy zależnej od insuliny wprowadzenie wysiłku fizycznego jako czynnika leczniczego jest zalecane i bardzo korzystne. Leczenie to może jednak napotkać na pewne trudności, jeśli pacjent nie jest do tego właściwie przygotowany i przeszkolony.
PRZYGOTOWANIE DO WYSIŁKU FIZYCZNEGO W CUKRZYCY TYPU 1 ZALEŻNEJ OD WSTRZYKNIĘĆ INSULINY Kiedy chory na cukrzycę typu 1 nie powinien podejmować wysiłku fizycznego?
Podstawowym warunkiem podjęcia wysiłku jest – jak już wyżej wspomnieliśmy – bardzo dobra kontrola cukrzycy. Stężenie glukozy we krwi na czczo większe od 140 mg% (7.77 mmol/l), a w 2 godziny po wysiłku – od 220 mg% (12,2 mmol/l) oraz cukromocz dobowy większy od 30,0 g lub dodatni wynik testu na aceton są przeciwskazaniem treningu lub rekreacji związanej z wysiłkiem. Najpierw należy więc poprawić wyniki leczenia dietą i insuliną, a dopiero później korzystać z dobrodziejstwa wysiłku fizycznego.
Przy jakim poziomie cukru we krwi (glikemii) można bezpiecznie trenować lub uprawiać rekreację fizyczną ?
Według dość liberalnych wytycznych Amerykańskiego Stowarzyszenia Diabetologicznego (ADA) już przy glikemii niższej, niż 300 mg% (16,8 mmol/l) i nieobecności kwasicy ketonowej można podjąć trening, zachowując przy tym ostrożność i (nadzór lekarza) oraz często kontrolując poziom cukru we krwi. Natomiast należy powstrzymać się przed wysiłkiem, jeśli glikemia przekroczy 250 mg% (13,9 mmol/l) i występuje przy tym kwasica ketonowa.
Co mówią o optymalnym poziomie cukru we krwi doświadczeni sportowcy z cukrzycą typu 1 ?
Sportowcy z cukrzycą typu 1 – wymagającą wstrzyknięć insuliny – twierdzą, że są w najlepszej formie, gdy rozpoczynają treningi przy niższych stężeniach glukozy, tj. w granicach 70mg% – 200 mg%. Co uznaje się obecnie za najważniejsze w zaleceniach medycznych dotyczących ćwiczeń fizycznych u osób chorych na cukrzycę typu 1? Jeśli lekarz wykluczył wcześniej ryzyko powikłań makro- i mikronaczyniowych – chorzy podejmujący trening lub rekreację fizyczną powinni rozpoznać, jak zmienia się stężenie glukozy w ich organizmie w odpowiedzi na różne ćwiczenia fizyczne. W zależności od rozpoznanego poziomu cukru powinni nauczyć się pod okiem lekarza stosowania zmniejszonych dawek insuliny, jak też regulowania glikemii i zapobiegania niedocukrzeniu przy pomocy pokarmów bogatych w węglowodany.
Kiedy przed wysiłkiem fizycznym należy spożyć dodatkową porcję węglowodanów?
Przyjmuje się, że dodatkowa porcja węglowodanów jest niezbędna wówczas, kiedy stężenie glukozy we krwi przed podjęciem ćwiczeń fizycznych lub rekreacji jest niższe, niż 100 mg%.
Kiedy zastosujemy dodatkową porcję węglowodanów, a kiedy zmniejszenie dawki insuliny?
W przypadku wysiłku ograniczonego do 45 minut – zwykle wystarczającym jest spożycie dodatkowych węglowodanów, np. kanapki przed biegiem treningowym, czy grą w piłkę. Jeśli jednak wysiłek jest dłuższy, szczególnie zaś, jeśli jest przy tym intensywny – wówczas nie wystarcza samo spożycie węglowodanów. W takich przypadkach konieczne jest zmniejszenie dawki insuliny przed wysiłkiem.
Jak sobie poradzić z nieoczekiwanym wysiłkiem?
Co zrobić, jeśli chory na cukrzycę typu 1 wstrzyknął już sobie zwykłą dawkę insuliny, zjadł obiad i w parę godzin później zapragnął wybrać się na pieszy lub rowerowy parogodzinny spacer? Otóż, dawki wstrzykniętej insuliny już nie sposób zmienić. Należy więc zmierzyć stężenie glukozy we krwi i jeśli poziom cukru jest mniejszy, niż 140 mg% (7,7 mmol/l) – przed spacerem powinno się zjeść dodatkowy posiłek. Trzeba też zabrać ze sobą odpowiednią ilość pokarmu bogatego w węglowodany (kanapki, itp.), jak też płynu osłodzonego cukrem dla ewentualnego uzupełnienia węglowodanów w czasie spaceru lub po jego zakończeniu.
Czy niekiedy niezbędna jest modyfikacja dawki insuliny?
Tak. Choć redukcja dawki insuliny zależy od dotychczasowego zapotrzebowania organizmu, sprawności fizycznej, rodzaju wysiłku, itp. – to przy podejmowaniu długotrwałej czynnej rekreacji (całodniowych wycieczek pieszych i rowerowych), gier, długotrwałego treningu ogólnym zaleceniem jest zmniejszenie o 30–50% ilości wstrzykiwanej insuliny.
Jak zmodyfikować dawkę insuliny wobec podjęcia długotrwałego wysiłku np. całodziennych, wielodniowych wędrówek po górach?
Już od pierwszego dnia wędrówek należy rano zmierzyć stężenie glukozy we krwi i wstrzyknąć sobie połowę należnej dawki insuliny. W południe i wieczorem – również należy zmierzyć poziom glukozy i wstrzyknąć połowę dawki insuliny. Następnego dnia stosujemy ten sam schemat, z tym, że zmniejszamy dawkę insuliny – tylko o 30% wobec porcji wyjściowej, jaką zwykle zużywamy przed intensywnym wysiłkiem. Dawki insuliny o szybkim działaniu oraz o opóźnionym działaniu zmniejsza się proporcjonalnie w tym samym stopniu. Powyższy schemat jest wzorcem ogólnym – toteż zawsze lepiej mieć przy sobie glukometr i na podstawie bieżących pomiarów poziomu glukozy we krwi – korygować dawkowanie insuliny oraz obfitość i częstość posiłków bogatych w węglowodany.
Czy chory na cukrzycę typu I – wymagającą wstrzyknięć insuliny – może uprawiać sport wyczynowy?
Tak, może, ale decyzja należy zawsze do lekarza, który musi ocenić ogólny stan zdrowia takiej osoby.
Czy są jakieś sporty niezalecane przy tej chorobie?
Niestety są takie dyscypliny, w których hipoglikemia stanowi zagrożenie dla życia. Należą do nich: pilotaż, skoki na spadochronie, alpinizm, nurkowanie, pływanie na otwartych akwenach (morzu, jeziorze, rzece). W niektórych sportach np. pływaniu w basenie niebezpieczeństwo można częściowo zażegnać poprzez asekurację osoby towarzyszącej i ratownika.
Na czym powinno polegać przygotowanie do uprawiania ćwiczeń fizycznych i czynnej rekreacji chorych na cukrzycę typu 1, wymagającą wstrzyknięć insuliny?
Jak już mogliśmy się zorientować – na niektórych chorych z cukrzycą typu I podejmowanie długotrwałego wysiłku fizycznego, w tym np. regularny trening może wpływać niekorzystnie. Toteż podjęcie ćwiczeń fizycznych i rekreacji powinno być poprzedzone analizą diety oraz szkoleniem dotyczącym odpowiedniego jej stosowania wobec różnych rodzajów wysiłku fizycznego. Podobna analiza i szkolenie powinno dotyczyć modyfikacji dawkowania insuliny, pod kątem planowanego wysiłku i jego intensywności. Najlepiej, aby osoby, które dotąd nie miały doświadczeń pod tym względem przeszły specjalne przeszkolenie pod okiem lekarza.
Jakich rygorów powinni przestrzegać uprawiający rekreację i sport chorzy na cukrzycę typu 2, niewymagającą wstrzyknięć insuliny?
Chorzy na cukrzycę typu 2 nie muszą przestrzegać tak ścisłych zaleceń co do zachowania prawidłowego stężenia glukozy we krwi podczas wysiłku fizycznego, jak osoby leczone insuliną. Wystarczy zmierzyć poziom glukozy – przed podjęciem ćwiczeń, czy rekreacji fizycznej - i po zakończeniu. Chorzy ci na ogół nie potrzebują dodatkowej porcji węglowodanów, aby zapobiec hipoglikemii wysiłkowej i po wysiłku, jednak ewentualności takiej nie można wykluczyć. Toteż dobrze jest kontrolować glikemię przy pomocy glukometru i w trakcie długotrwałych ćwiczeń i rekreacji być przygotowanym na redukcję powstałego niedocukrzenia przy pomocy pokarmu lub napoju bogatego w węglowodany. Zwłaszcza, że stosowanie niektórych leków hipoglikemizujących o długim okresie działania wiąże się z pewnym ryzykiem niedocukrzenia (hipoglikemii) po zakończeniu wysiłku. Warto tutaj zauważyć, że nowoczesnym lekiem, który znacznie ogranicza ryzyko wystąpienia hipoglikemii jest dostępny od niedawna w Polsce glimepiryd.
