Rak szyjki macicy to nowotwór wywoływany najczęściej przez wirusa HPV. Wirus ten atakuje wyłącznie komórki nabłonkowe. Pewne jego typy infekują komórki naskórka, co skutkuje pojawianiem się uciążliwych (i zaraźliwych!) brodawek. Inne typy atakują nabłonki błon śluzowych m. in. w obrębie szyjki macicy. Te ostatnie nazywają się typami genitalnymi. Wśród genitalnych typów wirusa HPV wyróżnia się typy niskiego ryzyka, nie powodujące powstawania raka, oraz typy wysokiego ryzyka, wywołujące raka. Typy niskiego ryzyka (w szczególności typy 6 i 11) powodują pojawianie się brodawek płciowych, tzw. kłykcin kończystych. W sumie znanych jest już ponad 100 typów wirusa HPV. Najgroźniejszym typem wysokiego ryzyka jest typ 16. Jest on wykrywany w połowie wszystkich raków szyjki macicy. Innymi istotnymi z klinicznego punktu widzenia typami wysokoonkogennymi są: 18, 31, 33 i 45.
Infekcja wirusem HPV, należącym do typu wysokiego ryzyka, jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym do pojawienia się raka. Ok. 90% wszystkich infekcji przemija najdalej trzy lata od momentu zarażenia. Na razie mało wiadomo o czynnikach, które decydują o rozwinięciu się choroby nowotworowej u osób zainfekowanych. Wiadomo, że palenie tytoniu, długotrwałe stosowanie hormonalnej antykoncepcji, ciąża, deficyty niektórych witamin (np. kwasu foliowego) mogą zwiększać ryzyko zachorowania. Gdy HPV przedostanie się do wnętrza komórki nabłonkowej, ta zaczyna wytwarzać wirusowe białka. Białka ta mają tak przeprogramować funkcjonowanie komórki, aby ta zaczęła wytwarzać nowe wirusy. Efektem ubocznym działania białek wirusowych jest jednak także zablokowanie wewnątrzkomórkowych mechanizmów kontrolujących dzielenie się komórek. Największe znaczenie mają tu białka E6 (blokujące komórkowe białko p53) i E7 (blokujące komórkowe białko Rb).
Do zarażenia wirusem dochodzi podczas bezpośredniego kontaktu - najczęściej podczas stosunku. Sądzi się, że od momentu infekcji do powstania inwazyjnego raka mija zwykle kilkanaście lat. Jest to więc proces powolny, a komórki ulegające transformacji przechodzą przez szerek stadiów przedrakowych. Te przedrakowe stadia są łatwe do wykrycia w badaniu cytologicznym. Po pobraniu wymazu, wykonuje się rozmaz komórek na szkiełku mikroskopowym. Rozmaz następnie odpowiednio się wybarwia i analizuje pod mikroskopem. Zainfekowane wirusem komórki mają charakterystyczny wygląd i doświadczony cytolog jest w stanie je zauważyć. Gdy wykryte zostaną niebezpieczne zmiany przedrakowe lekarz może zdecydować o ich chirurgicznym usunięciu. Usuwanie tkanek ulegających transformacji to obecnie jedyny sposób leczenia chorób związanych z HPV.
Najczulszą techniką umożliwiającą wykrycie wirusa HPV jest PCR - reakcja łańcuchowa polimerazy. Technika ta wykrywa wirusowe DNA i jest tak czuła, że możliwe jest wykrycie nawet kilku kopii wirusa. Ze względu na ogroną czułość PCR jest metodą bardzo podatną na kontaminacje i czasami może dawać wyniki fałszywie dodatnie.
Wirus HPV wywołuje nie tylko raka szyjki macicy. U kobiet wirus ten może być przyczyną raka sromu i pochwy. Mniej więcej 50% przypadków tych raków ma związek z zakażeniem HPV. Te rodzaje raka są stosunkowo rzadkie. U obu płci HPV może powodować raka kanału odbytu (ponad 80% przypadków) i raka jamy ustnej, gardła czy krtani (20-30% przypadków). U mężczyzn wirus ten może także powodować raka prącia, który jest równierz stosunkowo rzadkim schorzeniem. U małych dzieci, które zaraziły się wirusem od matki podczas porodu, sporadycznie może się rozwinąć tzw. nawracająca brodawczakowatość układu oddechowego. W przebiegu tej choroby tworzą się brodawki w górnych drogach oddechowych - głównie w obrębie krtani i gardła. Schorzenie to może czasami zagrażać życiu.
Niedawno do sprzedaży weszły profilaktyczne szczepionki, przeciw wirusowi HPV. Obecnie trwa publiczna debata nad celowością szczepień. Korzyścią ze stosowania tych szczepionek może być ograniczenie częstości występowania nowotworów związanych z HPV. Krytycy szczepień wskazują na fakt, że obecnie stosowane szczepionki chronią tylko przed dwoma (najgroźniejszymi) typami HPV wysokiego ryzyka - 16 i 18. Możliwa jest jednak w dalszym ciągu infekcja innymi typami wysokoonkogennymi i co za tym idzie ryzyko pojawienia się raka w dalszym ciągu istnieje. Generalnie ryzyko zachorowania jest jednak zmniejszone o 70-80%.
