Zachowania samobójcze wśród osób w okresie dojrzewania są niewątpliwie jednym z poważniejszych problemów naszego społeczeństwa. Próby samobójcze podejmuje od 2 do 10% adolescentów, a w latach 1989 - 1995 liczba samobójców między 15 a 20 rokiem życia wzrosła w Polsce o 110,2 % [1]. Czynników wpływających na taki stan rzeczy jest wiele i zazwyczaj pozostają one w interakcji ze sobą. Najczęściej wymienia się wśród nich:
• zaburzenia psychiczne (choroby afektywne, a zwłaszcza depresję oraz nadużywanie substancji psychoaktywnych),
• nieprawidłowe relacje interpersonalne w rodzinie, grupie rówieśniczej lub z innymi znaczącymi osobami,
• występowanie w rodzinie samobójstw i zaburzeń psychicznych,
• frustracja potrzeby osiągnięć, autonomii, porządku oraz potrzeby poznawczej,
• czynniki biologiczne (zwłaszcza obniżony poziom takich neurotransmiterów jak serotonina, dopamina i noradrenalina),
• spiętrzenie negatywnych wydarzeń życiowych (np. niepowodzenia szkolne, utrata poczucia bezpieczeństwa, choroba, nadużycia fizyczne, emocjonalne i seksualne, zawód miłosny),
• zaburzenia rozwojowe i zaburzenia osobowości [2].
Istotną cechą części dzisiejszych adolescentów jest brak skutecznych mechanizmów radzenia sobie z niesprzyjającymi wydarzeniami życiowymi, co skutkuje pojawieniem się wyuczonej bezradności prowadzącej do rezygnacji z osiągnięcia danego celu oraz wycofywania się z trudnej sytuacji. Właśnie owa bezradność i idące za nią poczucie beznadziejności bywają niejednokrotnie motorem ostatecznej autoagresji. Według badań Gmitrowicz i Dubla najczęstszym psychologicznym motywem podjęcia próby samobójczej przez uczniów z terenu Łodzi jest brak sensu życia (47,6%), a w dalszej kolejności: kłopoty w szkole (30%), trudna sytuacja rodzinna (24,9%), strata kogoś bliskiego (22,9%) oraz fascynacja śmiercią (19%) [3].
Dla samobójców śmierć jest ucieczką od doświadczania bólu i jedynym możliwym rozwiązaniem. Ich typowymi cechami osobowości są m. in.: neurotyzm, impulsywność, niskie poczucie własnej wartości, introwersja jak również pasywność i niedostosowanie społeczne. Trudno jest określić, w jakim stopniu obecność powyższych cech jest wynikiem czynników wrodzonych, a w jakim efektem działania niekorzystnych wpływów środowiskowych. Wiadomo jednak, iż współwystępowanie tych cech z czynnikami zachowań suicydalnych znacznie podnosi ryzyko dokonania zamachu samobójczego przez nastolatków.
Jednak wbrew powszechnym opiniom nie każda próba samobójcza spowodowana jest faktyczną chęcią odebrania sobie życia. Osoby dokonujące jej z wykorzystaniem metody o niskiej śmiertelności (np. poprzez przedawkowanie leków) zazwyczaj chcą pokazać otoczeniu, lub wręcz całemu światu, ogrom swojego cierpienia, oczekują wsparcia, uwagi oraz zaspokojenia swoich potrzeb emocjonalnych. Tak naprawdę toczy się w nich wewnętrzna walka między pragnieniem ulżenia sobie w cierpieniu poprzez przerwanie strumienia świadomości, a chęcią życia i nadzieją na jego zmianę. W literaturze określa się takie osoby mianem parasamobójcow [4].
Abstrahując od tego z jakim rodzajem zachowania samobójczego mamy do czynienia, należy pamiętać, że każde z nich poprzedzone jest zwykle kilkoma symptomami świadczącymi o tym, że z daną osobą dzieje się coś niedobrego. Owe symptomy zwane są inaczej syndromem presuicydalnym, w skład którego wchodzi:
• wspominanie o samobójstwie, śmierci i / lub o poczuciu bezsensu życia i bezradności. Fascynacja śmiercią i wyobrażeniami o niej.
• zmiany zachowania takie jak np.: rozdawanie swoich cennych rzeczy, izolowanie się od ludzi, zaniedbywanie swojego wyglądu, słuchanie określonej muzyki,
• agresja hamowana lub autoagresja, szczególnie, gdy dana osoba ma już za sobą próbę samobójczą i/lub skłonność do zachowań impulsywnych [5].
W wielu środowiskach zwykło się mówić, że osoba, która naprawdę chce odebrać sobie życie nie komunikuje tego w żaden sposób. Nic bardziej mylnego. Jeśli dorastający często porusza temat śmierci, mówi, że jego życie jest nic nie warte lub spełnia inne kryterium syndromu presuicydalnego, to pozostawienie tego faktu bez echa byłoby czymś wielce nieodpowiedzialnym.
Młodzi ludzie potrzebują dużo uwagi, cierpliwości i zrozumienia, chociaż często w obawie przed pokazaniem innym własnej słabości zamykają się w sobie, tłumiąc jednocześnie wszystkie negatywne odczucia i znacznie utrudniając pozostałym osobom możliwość udzielenia im pomocy. Aby jednak zbliżyć się do nich trzeba na pewno stworzyć atmosferę zaufania np. poprzez traktowanie ich z pozycji partnera. Często powiedzenie im, że mogą się do nas zwrócić z każdym problemem jest ważnym krokiem ku zbudowaniu z nimi dobrych i autentycznych relacji. To na nich opiera się autorytet dorosłego i to dzięki nim, będziemy w stanie odpowiednio wcześnie dostrzec wszelkie niepokojące symptomy w zachowaniu młodzieży. Pamiętajmy, iż bycie kimś dorosłym nie wiąże się jedynie z krytykowaniem czy narzucaniem własnego zdania, a nasza szybka reakcja na wzbudzające obawy zachowanie kogoś młodego może w znaczący sposób wpłynąć na jego dalsze (oby jak najlepsze) losy.
[1] Radziwiłłowicz W., Wilczewska B., „Sytuacje trudne i sposoby radzenia sobie z nimi przez młodzież podejmującą próbę samobójczą, [w:] Radziwiłłowicz W., Sumiła A., (red), Psychopatologia okresu dorastania. Wybrane zagadnienia, Kraków 2006, Oficyna wydawnicza Impuls.
[2] Radziwiłłowicz W., Sumiła A., (red), Psychopatologia okresu dorastania. Wybrane zagadnienia, Kraków 2006, Oficyna wydawnicza Impuls [za:] C.R. Pfeffer, Diagnosis of Childhood and Adolescent Suicidal Behavior: Unmet Needs for Suicide Prevenrion, “Biological Psychiatry”, 2002, 49(12), s. 1055 – 1061.
[3] Gmitrowicz A., Dubla W., Zachowania samobójcze w reprezentatywnej grupie młodzieży z terenu Łodzi, Psychiatria i Psychologia Kliniczna Dzieci i Młodzieży, 2001, ( 3), s. 236 – 243.
[4] Suchańska A., Wycisk J. (red), Samouszkodzenia: istota, uwarunkowania, terapia, Poznań 2006, Bogucki Wydawnictwo Naukowe.
[5] Ringel E., Nerwica a samozniszczenie, Warszawa 1992, PWN.
