W okresie minionych 5.000 lat, TCM rozwinęła się w skuteczną, nieustannie doskonalącą się formę lecznictwa. Jej podstawowe założenia są ściśle powiązane z filozofią dalekiego Wschodu. Wśród nich wymienić należy przywiązywanie szczególnej wagi do związku człowieka z naturą, do postrzegania życia w kontekście drgań, dźwięków i barw wszechświata oraz dążenie do wyleczenia przyczyn choroby, a nie tylko jej objawów.
W celach diagnostycznych w TCM stosowane były (i nadal są) między innymi następujące narzędzia: skrupulatny wywiad z pacjentem, obejmujący wszystkie trzy wspomniane aspekty, badanie zmian skórnych na ciele, ogląd tęczówki oka, języka, stóp, dłoni oraz odczuwanie zapachu, itp. Istotną metodą diagnostyczną jest również badanie palpacyjne (badanie tętna), przeprowadzane w trzech różnych punktach, na trzech różnych głębokościach, dające łącznie 9 odczytów, na podstawie których chiński lekarz jest w stanie dość precyzyjnie określić stan zdrowia pacjenta.
W diagnozowaniu i leczeniu podstawowe znaczenie ma wewnętrzna energia życiowa Chi (zwana również żywiącym oddechem, tchnieniem życia, pierwotną siłą), która jest przyczyną wszelkich procesów zachodzących w organizmach żywych i w przyrodzie. Chi ma wpływ na myśli, emocje, odbieranie bodźców, ruch, trawienie, rozmnażanie się, itd., a więc na wszystkie aspekty życia. Według założeń TCM, podstawą zdrowia jest swobodny, harmonijny przepływ energii Chi w ciele. Choroba występuje, gdy pojawia się dysharmonia lub nierównowaga energii (zablokowanie przepływu, nadmiar lub niedobór Chi). Zaburzenia w przepływie Chi wpływają na aspekt fizyczny, emocjonalny i duchowy życia człowieka. Wszystkie oddziaływania w medycynie chińskiej ukierunkowane są więc na regulację zaburzonego przepływu Chi oraz przywracanie harmonii pomiędzy jej przeciwnymi biegunami Yin i Yang.
W diagnozowaniu stanów chorobowych, praktycy TCM zajmują się więc również identyfikacją rodzaju energii Chi, jej biegunów Yin i Yang oraz dopasowaniem choroby do opisanej poniżej teorii Pięciu Elementów. Współcześnie wykorzystuje się również skomputeryzowane narzędzia diagnostyczne, a w terapii używa się m. in. laserów i urządzeń elektrostymulujących, np. elektroakupunktury przy leczeniu bólu.
Energia Chi płynie w ciele człowieka kanałami energetycznymi - głównymi (meridianami, których wyróżnia się 12) oraz pomniejszymi (nadis, których jest ok. 82.000). Wzdłuż tych kanałów usytuowane jest 366 punktów aku (punktów akupunkturowych), odznaczających się zwiększoną opornością elektryczną, podwyższoną wrażliwością termiczną, jak również zwiększoną koncentracją włókien nerwowych. W tych punktach mogą tworzyć się blokady energetyczne, które Chińczycy rozpraszają odpowiednio nakłuwając punkty aku metalowymi igłami (w akupunkturze), lub drewnianymi patyczkami (w clavipunkturze). Oddziaływanie to jest pomocne nie tylko w leczeniu dolegliwości fizycznych, ale także przy przezwyciężaniu problemów emocjonalnych, jak np. depresji, czy nagłych napadów śmiechu, jak również przy zwalczaniu nałogów i nadwagi.
Jednym z głównych elementów terapii jest chińskie ziołolecznictwo, którego działanie opiera się na sposobach niezmiennych od ponad 2.000 lat. Wykorzystuje się również stosowanie odpowiedniej diety, masaże, akupresurę, akupunkturę, medytację oddechowo-energetyczną Chi-gong, energetyczne ćwiczenia fizyczne Tai-Chi, wiedzę dotyczącą aranżacji krajobrazu i wnętrz Feng shui, a także wyrocznię I-Cing.
Tradycyjna Chińska Medycyna opiera się o teorię Pięciu Elementów, która definiuje wzajemne wpływy między naturą i człowiekiem. Elementy (Drewno, Ogień, Ziemia, Metal i Woda) stanowią budulec ciała i umysłu w fizycznej i subtelnej formie. Są obecne na poziomie fizycznym, energetycznym i emocjonalno-duchowym. Każdy z nich przyporządkowany został do pór roku, (których Chińczycy wymieniają pięć, uwzględniając późne lato), miesięcy, cech zjawisk, żywiołów, zjawisk klimatycznych, zapachów, barw, dźwięków, smaków, odgłosów, emocji, tkanek, części ciała, narządów, liczb, pożywienia, itd. Teoria ta wyjaśnia zależności między poszczególnymi elementami i przypisanymi im aspektami.
Poszczególnym elementom przypisane są następujące (pozytywne i negatywne) emocje oraz narządy organizmu:
• element Drewna: wytrwałość, opanowanie / złość, gniew, małostkowość,
(wątroba i pęcherzyk żółciowy),
• element Ognia: radość, szczodrość, miłość / niecierpliwość, sadyzm, obawy,
(serce, osierdzie i jelito cienkie),
• element Ziemi: troska, stabilność, współczucie / zamartwianie się, niepokój,
(żołądek, śledziona i trzustka),
• element Metalu: szczerość, sprawiedliwość / żal, smutek, drażliwość,
(płuca i jelito grube),
• element Wody: spokój, odwaga, duma, mądrość / strach, lęk, przerażenie,
(nerki i pęcherz moczowy).
W Tradycyjnej Chińskiej Medycynie wyodrębnione zostały zewnętrzne i wewnętrzne przyczyny chorób (Chen Yan, medyk chiński, ok. 1000 r. n.e.):
1. Przyczyny zewnętrzne (zewnątrzpochodne) – zjawiska klimatyczne, a wśród nich sześć zewnętrznych przyczyn zła: zewnętrzny wiatr (drewno), zewnętrzne gorąco (ogień), zewnętrzny upał letni (ogień), zewnętrzną wilgoć (ziemia) , zewnętrzną suchość (metal) i zewnętrzne zimno (woda).
2. Przyczyny wewnętrzne (wewnątrzpochodne) – emocjonalne, brak ruchu i przemęczenie. Za emocje będące wewnętrznymi przyczynami chorób uznane zostały: gniew (Drewno), nadmierna radość (Ogień), przesadne współczucie (i troska) (Ziemia), żal (i smutek) (Metal), strach (oraz lęk, przerażenia i niepokój) (Woda). Wywołują one wewnętrzny wiatr, wewnętrzne gorąco, wewnętrzną wilgoć, wewnętrzną suchość i wewnętrzne zimno, które szkodzą narządom trzewnym, np. wewnętrzny ogień atakuje nerki i skutkuje nadmiernym pobudzeniem emocjonalnym.
3. Przyczyny niezewnętrzne i niewewnętrzne – inne czynniki, jak np. zła dieta, urazy, nieodpowiednia aktywność seksualna, zła konstrukcja psychiczna, zniekształcona budowa fizyczna, itp.
Nowoczesna chińska praktyka kliniczna uwzględnia również, wśród czynników zewnętrznych, czynniki organiczne (bakterie i wirusy), chemiczne (pestycydy) i fizyczne (np. promieniowanie jądrowe).
Wśród wymienionych czynników chorobotwórczych, kluczową rolę odgrywają wymienione wyżej emocje, stanowiące siedem podstawowych ludzkich emocji, wywołujących określony wpływ na energię Chi:
• gniew (Chi idzie ku górze),
• radość (zwalnia krążenie Chi),
• troska / współczucie (rozprasza Chi),
• smutek / żal (również rozprasza Chi),
• strach (powoduje przemieszczanie się Chi w dół),
• przerażenie / lęk ( również powodujące przemieszcza się Chi w dół),
• niepokój (wywołuje zastój Chi).
Gniew wywołujący ruch energii Chi ku górze, w stronę głowy i twarzy, powoduje również odczuwalny niekiedy przepływ krwi do głowy, zaczerwienienie oczu oraz twarzy. Stąd zapewne pochodzi powiedzenie „czerwony ze złości.” Strach natomiast powoduje, że energia Chi opada i… padają wówczas niekiedy komentarze, jak „narobił w spodnie ze strachu”… Za opadającą energią, przemieszczającymi się w dół ekskrementami, w tym samym kierunku podąża również krew, co wywołuje niekiedy bladość na twarzy. Może to tłumaczyć pochodzenie powiedzenie „blady ze strachu”.
Duże napięcia emocjonalne powoduje zmiany w ciele, np. zachwianie energii Yin i Yang, zakłócenie krążenia Chi i krwi, (np. zamianę kierunku przepływu energii na przeciwny), upośledzenie pracy narządów lub meridianów, umożliwiając w ten sposób pojawienie się choroby. Umysłowa aktywność człowieka jest ściśle powiązana ze stanem jego wewnętrznych organów. Serce jako organ zarządzający wszystkimi pozostałymi, jako pierwsze odczuwa wpływ każdej emocji. Czynniki emocjonalne mają wpływ na funkcje życiowe naszego ciała, ale również praca narządów wpływa na nasze emocje. Upośledzenie pracy narządów może powodować zaburzenia emocjonalne, jak np. wybuchowość, przygnębienie lub apatię. Chorobom spowodowanym czynnikami emocjonalnymi towarzyszy niepokój emocjonalny, który często wskazuje na pojawienie się i rozwój choroby. Czynniki emocjonalne najczęściej wpływają na serce (wywołując przerażenie, uczucie paniki, słabą pamięć, niecierpliwość, rozdrażnienie, histerię lub obłęd), wątrobę (depresja, skłonność do długich, głębokich westchnień, uczucie, że coś utkwiło w gardle, złość, mdłości, bóle brzucha, a u kobiet – nieregularne miesiączki lub guzy piersi) i śledzionę (niestrawność, słaby apetyt, wzdęcia brzucha i nieregularne wypróżnianie).
Przykładem zaburzenia, które z perspektywy TCM negatywnie wpływa na zdrowie fizyczne i psychiczne, jest nadmiar elementu Wody w kręgu nerek. Skutkuje on nadpobudliwością lub skłonnością do depresji oraz wywołuje choroby związane ze złą gospodarką wodną w organizmie. Medykamentem w takim przypadku będzie element Ognia, który „odparuje nadmiar Wody.” Zgodnie z teorią Pięciu Elementów element Ognia występuje w gorzkich i cierpkich potrawach (np. gorzkich melonach), których spożywanie jest wskazane w takich przypadkach, jak również w cieple, w którym należy przebywać oraz w przedmiotach o czerwonej barwie, którymi należy się otaczać.
Innym przykładowym zaburzeniem jest nadmiar elementu Metalu w kręgu płuc. Na planie emocjonalnym objawia się on niezrealizowaniem zaplanowanych zadań, nerwowością i niecierpliwością. Dobrym lekiem, oprócz stosowania odpowiednich ziół i innych metod leczniczych, będą tu czynniki charakterystyczne dla elementu Ziemi, która zgodnie z teorią Pięciu Elementów, ma pozytywny wpływ na element Metalu. Kuracja, która spowoduje ustabilizowanie takiej osoby i ugruntowanie jej pozytywnych cech charakteru, będzie oparta między innymi na spożywaniu dużych ilości miodu, słodkich owoców, warzyw i ziarna, przebywanie w żółtym otoczeniu i ubieranie się w żółtą odzież.
Z kolei zbyt dużo elementu Ognia w obszarze serca, charakterystyczny będzie dla osób o nadmiernie gorącym temperamencie. Choroby u takich osób będą dawały objawy palenia jak ogniem: artretyzm, silne bóle głowy, choroby neurologiczne. Leczenie będzie polegało na „zgaszeniu Ognia Wodą” czyli oddziaływaniu czynnikami zawierającymi element Wody, jak np. słony pokarm, niebieski i czarny kolor, chłodny klimat.
Kolejnym przykładem metod stosowanych w TCM jest leczenie przeziębienia typu Wiatr-Zimno (Chińczycy wyróżniają jeszcze przeziębienie typu Wiatr-Gorąco oraz Upał letni-Wilgoć). Podobnie, jak zdecydowana większość wszystkich schorzeń, przeziębienie to może być skutkiem działania zarówno czynników zewnętrznych (wiatru i zimna), jak i wewnętrznych, czyli przede wszystkim emocjonalnych. W przypadku tego rodzaju przeziębienia, można oczekiwać, że jeżeli jego przyczyną nie była ekspozycja na wiatr i zimno, to było to przeżywanie silnych emocji gniewu połączonego z lękiem (w teorii Pięciu Elementów wiatr = drewno = gniew, a zimno = woda = lęk). W każdym wariancie, będzie się ono objawiało silną niechęcią do zimna, niewysoką gorączką bez pocenia się, bólem głowy, niedrożnością nosa, wodnistą wydzieliną z nosa, kaszlem, odksztuszaniem rzadkiej i białej plwociny, pragnieniem i chęcią picia gorących napojów, bólami kończyn, niewielkim białym nalotem na języku i niestałym tętnem. Podstawowym lekiem będą w tej sytuacji, oprócz innych metod terapeutycznych, jak np. akupunktury, czy masowania gumowymi bańkami chińskimi, wszelkie produkty spożywcze o cechach rozgrzewających (imbir, baranina, papryka, cebula, czosnek i warzywa o zielonych liściach). Kuracja powinna pomóc zlikwidować fizyczne objawy przeziębienia, a także – jeżeli miało ono podłoże emocjonalne – uporać się z doskwierającym gniewem i lękiem.
Pozostaje zadać najistotniejsze chyba pytanie, dotyczące najważniejszych czynników, z perspektywy zasad TCM, warunkujących zdrowie człowieka. Oprócz odpowiedniej diety, uzupełnianej właściwymi ziołami, zachowywania wysokiej aktywności fizycznej, unikaniem niekorzystnych zjawisk klimatycznych i efektów szkodliwych działań człowieka na środowisko, niezwykle istotne znaczenie ma równowaga emocjonalna i dbałość o właściwe przeżywanie emocji. Biorąc pod uwagę opisane powyżej szczególne znaczenie organu kierującego umysłem, zarządzającego wszystkimi organami i kontrolującego cały organizm - serca, a także przyporządkowanie mu w teorii Pięciu Elementów określonych emocji pozytywnych, uznać można, że dla zdrowego życia fundamentalne znaczenie ma dostateczna częstość i intensywność doświadczania tych właśnie emocji, a są nimi miłość, radość i szczodrość.
Jak widać z przedstawionego opisu, zasady działania Tradycyjnej Chińskiej Medycyny, są bardzo silnie związane z emocjami – zarówno w kontekście ich roli w wywoływaniu stanów chorobowych, jak również z perspektywy istotności odpowiedniego ich przeżywania jako koniecznego warunku zdrowego funkcjonowania. Bez wątpienia praktycy medycy chińskiej przywiązują o wiele większą wagę do znaczenia emocji w etiologii chorób, jak również kładą większy nacisk na rozwój metod terapeutycznych ukierunkowanych na osiąganie zdrowego życia emocjonalnego, niż specjaliści medycyny zachodniej. Czynnik emocjonalny brany jest pod uwagę przy zdecydowanej większości schorzeń, wachlarz rozpatrywanych emocji jest szeroki, a instrumentarium sposobów oddziaływania związanych z każdą emocją jest bogate. Prawdopodobnie te uwarunkowania, jak również obserwowalna skuteczność medycyny chińskiej, powodują, że staje się ona coraz bardziej popularna w świecie Zachodnim, również wśród lekarzy praktykujących medycynę klasyczną, (także psychiatrów). Dla wielu nurtów medycyny alternatywnej (bioenergoterapii, terapii energetycznej, uzdrawiania pranicznego, biorezonansu, litoterapii, biomasażu i fitoterapii), wiedza czerpana z Tradycyjnej Chińskiej Medycyny, przynajmniej od kilkudziesięciu już lat, stanowi fundament, w oparciu o który rozbudowywane są kolejne metody terapeutyczne, prawie zawsze obejmujące aspekt emocji.
