Etologia królika w warunkach fermy przemysłowej
Leszek Gacek
www.sima.of.pl
Wstęp
Badając zachowanie królików wyróżnia się szereg reakcji najbardziej istotnych i typowych a wynikających z ich biologii i pozostających w ścisłym związku ze środowiskiem. Zostały opracowane specjalne katalogi zachowań królików w zależności od warunków utrzymania 11. Badając zachowanie zwierząt najczęściej zwraca się uwagę na dziewięć wyróżnionych przez Hafeza form aktywności 5. Dużo prac na ten temat powstało w Australii jako podstawy do walki z plagą królików 10. Przeprowadzane badania w dużej mierze dotyczyły jednak królików dzikich. Brak jest prac obejmujących swym zakresem wszystkie rodzaje zachowań w warunkach ferm przemysłowych. Prowadzenie hodowli w takim systemie znacznie odbiega od warunków środowiska naturalnego.
Celem niniejszej pracy było zbadanie zależności pomiędzy królikiem a warunkami stworzonymi mu w fermach przemysłowych. Uzyskane rezultaty pozwolą na takie modelowanie procesu produkcyjnego aby w najmniejszym stopniu stworzone warunki kolidowały z naturalnymi formami zachowania.
Materiał i metodyka
Doświadczenie prowadzono na królikach rasy biały termondzki, biały nowozelandzki, biały kalifornijski oraz krzyżówkach międzyrasowych w Zootechnicznym Zakładzie Doświadczalnym w Chorzelowie.
Jako podstawę traktowano całodobowe obserwacje królika w różnym wieku i stanie fizjologicznym prowadzone z dokładnością do 30 sekund. Obserwowano samce, samice nie komę, samice w ostatnim tygodniu kotności, samice z wstawionymi wykotnicami tuż przed wykotem, samice z młodymi do 7 dni oraz samice z młodymi w wieku 14-17 dni. Z każdej z grup przeprowadzono obserwacje 16 zwierząt. W toku obserwacji notowano czas poświęcany przez zwierzęta na:
- odpoczynek, z rozbiciem na różne pozycje:
- leżenie na brzuchu
- leżenie na boku
- leżenie z zadem położonym bokiem
- siedzenie poziomo
- siedzenie w pozycji "kota"
- chodzenie
- jedzenie siana
- jedzenie granulatu
- picie wody
- drapanie
- lizanie
Notowano też częstotliwość wydalanie kału i moczu oraz koprofagii. U samic na 1-2 dni przed
wykotem notowano czas poświęcony na przygotowanie gniazda, u samic z młodymi czas trwania
czynności pielęgnacyjnych. Wyniki zbierano w formie tabel obejmujących poszczególne grupy
zwierząt.
Otrzymane rezultaty pozwoliły na przeprowadzenie szczegółowych badań podstawowych form zachowania. A. Badanie zachowania pokarmowego.
W oparciu o obserwacje całodobowe obliczono czas poświęcony przez króliki najedzenie i picie. Utworzono cztery grupy zwierząt po 120 sztuk w wieku ok. 30 dni. Paszę rozdano:
- w gr. I - raz dziennie rano w ilości 120g/szt.
- w gr. TE - raz na dwa dni, rano, w ilości 240g/szt.
- w gr. III - raz dziennie ok. godz. 15 w ilości 120g/szt.
- w gr. IV - stały dostęp królików do paszy - karmienie do woli
Badanie wrażliwości smakowej przeprowadzono na grupie 16 królików młodych i 16 samicach kotnych. Badane króliki przebywały przez trzy dni w klatkach z umocowanymi dwoma karmidłami korytkowymi. W jednym karmidle zawsze znajdowała się pasza czysta a w drugim z dodatkiem smakowym. Aby uniknąć przyzwyczajenie zwierząt granulat z dodatkiem smakowym zadawano raz do jednego raz do drugiego karmidła. Jako gorycz zastosowano dodatek detreomycyny, smak kwaśny uzyskano stosując stężony roztwór kwasu cytrynowego, smak słodki stosując stężony roztwór cukru, słony-stężony roztwór soli kuchennej. Notowano ilość granulatu zadanego oraz ilość granulatu zjedzonego. Obliczono ile procent całego zjedzonego granulatu stanowił granulat z dodatkiem smakowym.
B. Badanie zachowania wydalniczego.
W toku całodobowych obserwacji rejestrowano każde oddanie kału i moczu jak również zjawisko koprofagii. W celu zbadania ilości wydalanego kału i moczu wybrano 10 królików w wieku od 30 do 90 dni i umieszczono w klatkach umożliwiających zbieranie odchodów. Raz na dobę określano ilość wydalonego kału i moczu. Badania prowadzono dla każdej grupy wiekowej oddzielnie przez okres 4 dni.
Chcąc sprawdzić miejsce oddawania kału i przyzwyczajenia w tym względzie, obserwacjom poddano ponad 400 klatek z królikami dorosłymi, ustawionych nad kanałem gnojowym. Po ułożeniu odchodów w kanale wnioskowano w którym miejscu klatki nastąpiła defekacja.
C. Badanie zachowania płciowego.
Przeprowadzając krycia notowano czas jaki króliki poświęcały na poszczególne jego etapy, chęć samicy do krycia oraz fakt czy zwierzęta przed kryciem pozostawały w bezpośrednim ze sobą sąsiedztwie czy też były od siebie oddalone. Dla samców notowano ich wiek i dotychczasową działalność rozpłodową. Po 14 dniach badano skuteczność krycia metodą palpacyjną poprzez obmacywanie powłok brzusznych samicy.
D. Badanie zachowania opiekuńczego.
Sprawdzono zachowanie samicy z młodymi na wkładanie do klatki ręki obserwatora. Obserwowano po 30 samic z młodymi w wieku 1-5, 5-10, 10-15, 15-20, 20-25, 25-30 dni. W sumie obserwacjom poddano 180 samic. W toku obserwacji całodobowych oceniano zachowanie samic z młodymi. Notowano czas poświęcony na karmienie, lizanie młodych, poprawianie gniazda.
E. Badanie zachowania związanego z hierarchicznością w grupie.
Zestawiono 10 klatek samic i 10 klatek samców w ten sposób, że w każdej klatce były:
- królik zupełnie biały
- królik z ciemnymi uszami
- królik biało-czamy, w łaty
- królik cały ciemny
Starano się zaobserwować, który królik w momencie zadawania paszy jako pierwszy podchodzi do
karmidła i czy robi to wykorzystując swą dominację nad pozostałymi. Rozdając paszę przez okres 10
dni notowano dla każdej klatki kolejność podchodzenia królików karmidła.
F. Badania agresywności.
Badanie przeprowadzono metodami obserwacyjnymi. Założono, że miarą agresywności może być ilość królików pogryzionych.
Obserwowano ok. 900 klatek z królikami trzymanymi razem od momentu odsądzenia i liczono w ilu klatkach są sztuki pogryzione. Pogryzienie świadczyłoby, że w danej klatce jest królik o nadmiernej agresywności. Obserwacji poddano też 78 klatek do których włożono po 4 króliki w wieku od 1-2 m-cy.
G. Badanie naśladowania.
W celu określenia skłonności do naśladownictwa obserwowano 4 króliki zgrupowane w jednej klatce. Notowano przez okres 4 godzin rozpoczęcie przez któreś ze zwierząt chodzenia, jedzenia granulatu, picia wody oraz lizania się. Notowano ilość czynności rozpoczętych oraz ilość tych samych czynności powtórzonych przez inne zwierzę.
H. Badanie aktywności samozachowawczej.
Instynkt samozachowawczy w warunkach fermowych może wyrażać się jedynie chęcią ucieczki w sytuacjach zagrożenia. Obserwowano króliki w pawilonie hodowlanym w celu określenia jakie sytuacje powodowały chęć panicznej ucieczki objawiającej się bieganiem po klatce.
I Ocena zdolności poznawczych.
Zakres długości światła jakie królik spostrzega badano przy pomocy spektrofotometru. Do badań przeznaczono 35 królików różnej płci w wieku ok. 3,5 m-ca. Zwierzęta były unieruchamiane w specjalnie skonstruowanym poskromię w zaciemnionym pomieszczeniu. Próbowano przeprowadzić prostą tresurę zwierząt łącząc bodziec świetlny z bodźcem bólowym /ukłucie igłą/ w celu otrzymania reakcji przykurczenia całego ciała. Ze względu na dużą odporność zwierząt na ból nie doprowadzono do utrwalenia reakcji.
Zaobserwowano, że nagłe oświetlenie oka królika w zaciemnionym pomieszczeniu powoduje jego poruszenie. Nastawiono więc długość fali na 300mm i następnie nagle, z zachowaniem ciszy otworzono przysłonę, zwiększano długość fali o lOmm i powtarzano operację do czasu kiedy rozpoczęła się reakcja królika na skierowany w jego oko promień światła. Identycznie postępowano z długofalowym zakresem widma z tym, że zmniejszano długość fali począwszy od 800mm. Notowano długość fali przy której następowały pierwsze reakcje.
Badając narząd węchu smarowano karmidła z paszą roztworem lizolu, formaliny lub spryskiwano dezodorantem kosmetycznym. Oceniano ilość zjedzonej paszy w karmidłach z zapachem i w karmidłach czystych. Chcąc ocenić jakimi bodźcami kieruje się samiec przy kryciu smarowano samicę wspomnianymi roztworami. Oceniano sprawność krycia tego samego samca przy samicy obdarzonej obcym zapachem i samicy o zapachu naturalnym.
Wyniki i ich omówienie.
Króliki utrzymywane pojedynczo w klatkach poświęcały na jedzenie granulatu i siana oraz na picie wody różną ilość czasu w zależności od stanu fizjologicznego i płci. Samce średnio jadły granulat 91,6 min. w ciągu doby co stanowi 6,6%, jedzenie siana zajmowało im 45,4 min (3,1% doby). Picie wody w sumie średnio zajmowało 25,6 min /l,8% doby/. Największa zmienność osobnicza występowała w ilości czasu poświęcanego na picie wody. Najmniejsze rozbieżności zaobserwowano w ilości czasu poświęcanego najedzenie granulatu /tabela l/. Samice jedzą granulat średnio przez 90,6 min w ciągu doby, jednak przy większych różnicach osobniczych niż samce. Wodę piły średnio 25,4 min w ciągu doby, czas jedzenia siana był ponad dwa razy dłuższy u samców i wynosił średnio 105,3 min na dobę /tabela 2/.
Samice kotne /w ostatnim tygodniu kotności/ na jedzenie siana potrzebowały średnio 38,1 min na dobę /2,6% doby/, najedzenie granulatu 114,9 min /8,0% doby/ a na picie wody 38,0 min /2,6% doby/, /tabela 3/.
Samice na 1-2 dni przed wykotem jadły siano 40,4 min, granulat 55,5 min, piły wodę 18,9 min /tabela4/.
Samice z młodymi, do 7 dni po wykocie, poświęcały najedzenie siana 188,8 min, granulatu 157,0 min, piły wodę przez 51,6 min, w ciągu doby /tabela 5/,
Samice z młodymi w wieku od 14 do 17 dni jadły siano 379,1 min, granulat 90,8 min, piły wodę 33,0 min /tabela 6/.
W toku przeprowadzonych obserwacji stwierdzono, że króliki żerują z jednakową intensywnością przez cała dobę bez względu na stan fizjologiczny. Jedyne różnice jakie dało się zaobserwować to fakt, że samce i samice w spoczynku okresy pobierania pokarmu miały średnio co 15-20 min i trwały one od 5-10 min z nasileniem w godzinach popołudniowych. Samice kotne i karmiące częściej pobierały karmę - średnio co 10 min i czas ich żerowania był krótszy. Podobny brak rytmiki dobowej obserwowano przy piciu wody. Określono, że samice nie korne oraz samce o wadze 3,5 - 4,0 kg, wypijają na dobę średnio 325,6 ml wody, samice w I połowie kotności - ok.380,4 ml, a w 13 połowie kotności 393,6 ml wody na dobę.
Zbadano wpływ rytmu zadawania pasz na wyniki produkcyjne. Najlepsze rezultaty otrzymano rozdając paszę raz dziennie bez względu na porę. Przy rozdawaniu paszy raz dziennie o godz. 9 na każdy l kg przyrostu masy, grupy złożonej na początku tuczu ze 120 sztuk, przypadało 4,7 kg paszy. Podobna ilość paszy /4,9 kg/ była potrzebna na uzyskanie l kg przyrostu masy grupy przy zadawaniu o godz. 15. Duże zużycie paszy miało miejsce przy zadawaniu paszy raz na dwa dni /8,3 kg na l kg przyrostu/ i przy żywieniu do woli /8,0 kg na l kg przyrostu/. W tych ostatnich grupach zwiększony procent upadków: 22,5% w gr.n i 24,2% w gr.IV /tabela 8/.
Przeprowadzono badania mające na celu określenie wpływu smaku paszy na jej pobieranie. Spośród czterech podstawowych smaków jakie dano do wyboru królikom młodym i samicom kornym, granulat o smaku słodkim był najchętniej zjadany. Stanowił on 55,7% dawki dobowej u królików młodych i 62,9% dawki u samic kornych. Samice dodatkowo preferowały smak słony nad czystym 69,7% dawki dobowej. Najmniej chętnie był zjadany granulat o smaku gorzkim - 16,5% dawki dobowej /tabela 7/.
Podobny jak stwierdzony w niniejszych badaniach rytm dobowy jak i częstotliwość pobierania paszy podaje Hafez /1969/ u królika dzikiego. Króliki dzikie żerują na wydzielonych dla danego rodu areałach we wczesnych godzinach rannych traktując to jako żer zasadniczy. Oprócz tego, w pobliżu swych nor skubią rośliny przez cały dzień wybierając najsmaczniejsze. Zeeb /1974/ podaje, że ogólny czas poświęcany na jedzenie w warunkach hodowlanych wynosi od 2,5 do 3,0 godzin i jest podzielony na kilkunastominutowe odcinki. Kopański /1980/ stwierdza, że królik pobiera karmę 70-80 razy na dobę a średni czas posiłku wynosi 1-2 minuty.
B. Zachowanie wydalnicze.
Oddawanie kału i moczu u królików odbywa się regularnie przez całą dobę. Samce oddają kał średnio co 38 min., mocz co 100 min /tabela l/. Samice w spoczynku oddają kał co 37 min a mocz co 58 min /tabela 11. Rzadsze oddawanie kału i moczu zaobserwowano u samic kornych i samic młodych. Samice w ostatnim tygodniu kotności oddają kał średnio co 78 min., a mocz co 83 min /tabela 3/. Samice 1-2 dni przed wykotem kał oddają co 267 min., a mocz co 164 min /tabela 4/. Samice z młodymi w wieku do 7 dni kał oddają co 139 min i mocz co 144 min /tabela 5/, a z młodymi w wieku 14-17dnicol40 min kał i co 248 min mocz. Koprofagia była obserwowana u wszystkich badanych grup zwierząt i stwierdzono jaj występowanie w przeciągu całej doby bez wyraźnego nasilenia w godzinach nocnych. Koprofagia była obserwowana co ok. 200 min u samic w spoczynku, co ok.260 min u samców, samic przed wykotem, samic z młodymi oraz co 360 min u samic w ostatnim tygodniu kotności /tabele 1-6/. Określano dobowe ilości wydalanego kału i moczu przez króliki w wieku od 30 do 90 dni. Ilość wydalanego kału rosła prawie liniowo od wartości ok. 40,0 g w wieku 30-40 dni, do wartości 120 g w wieku 90 dni. Dość wydalanego moczu nie miała tak prostej zależności i wynosiła w wieku 30 dni 20, l ml, w 40 dniu 37,2 ml, w wieku 50-60 dni od 115-132 ml. W 70-80 dniu ilość moczu obniżyła się do 107 ml aby w wieku 90 dni osiągnąć 156,4 ml /tabela 91.
Starano się również określić miejsce oddawanie kału w klatce. Obserwując 400 klatek stwierdzono, że w 79% miejsce oddawania kału było zlokalizowane w rogu klatki, w 12% obserwowanych klatek nie można było tego miejsca zlokalizować, w 9% był to środek klatki lub miejsce przy którejś ze ścianek. Wg. Niedźwiadka /1981/ królik dorosły wydala 120 g kału oraz 480 ml moczu na dobę a królik młody w wieku 40 dni w tym samym czasie wydala 40 g kału i 180 ml moczu. Kopański /1977/ podaje, że na każdy kilogram zjedzonej paszy królik wydala 0,8 kg odchodów. Stwierdzenie zjawiska koprofagii w czasie dnia jest sprzeczne z dotychczasowymi opiniami umiejscawiającymi to zjawisko jedynie w godzinach nocnych /Kopański, 1977; Gattermann 1982/.
C. Zachowanie płciowe.
Połączono 227 par królików notując ich zachowanie. W 159 przypadkach zwierzęta przed kopulacją goniły się po klatce, w 59 przypadkach miało miejsce wzajemne lizanie i obwąchiwanie. Średnio od włożenia samicy do klatki samca do momentu wspięcia upływało 14,8 sęk. Czas kopulacji wynosił średnio 7,8 sęk. Na 227 samic dały się pokryć tylko 124 co stanowiło 54,6%. Spośród tych 124 samic 95 wykazywało wyraźną chęć do krycia i procent zapłodnień wynosił u nich 74,2.
29 samic zostało pokrytych niejako "na siłę" co odbiło się na skuteczności, bowiem procent zapłodnień wyniósł u nich zaledwie 20,7. Obserwując aktywność samców stwierdzono, że nie ma znaczenia czy samica pozostawała przed kryciem w sąsiedztwie samca kryjącego czy nie. Stwierdzono, że samce często dokonywały wspięcia na samice z boku lub od strony głowy. Po włożeniu do klatki samca innego samca również dochodziło do wspięcia. Okazało się, że samce starsze popełniają tego rodzaju błędy znacznie rzadziej niż samce młode. Otrzymane rezultaty są zbieżne z wcześniejszymi doniesieniami /Gacek, 1982/. Sadleir /1979/ podaje istotny wpływ stanu psychicznego samicy na płodność i odchów młodych.
D. Zachowanie opiekuńcze.
Wkładając rękę do klatki samicy z młodymi obserwowano jej zachowanie. Stwierdzono, że samice często atakują w obronie swojego potomstwa z aktywnością zależną od jego wieku. Najbardziej aktywne w obronie są samice z młodymi w wieku 5-10 dni następnie ta agresywność stopniowo się obniża wraz z wiekiem młodych. Tylko 30,2% samic z młodymi w wieku 25-30 dni wykazywała zachowanie agresywne w obronie gniazda /tabela l O/.
Prowadząc całodobowe obserwacje samic z młodymi nie stwierdzono aby były one zainteresowane ich pielęgnacją. Karmienie młodych w wieku do 7 dni zajmowało samicom średnio 4,5 min na dobę /tabela 5/. Króliki starsze /14-17 dni/ same już domagały się karmienia i trwało ono średnio 6,6 min na dobę. Samice ze starszymi króliczętami częściej siedziały w gnieździe niż samice z królikami małymi. Nie zaobserwowano zainteresowania samic królikami małymi, które wypadały z wykotnicy. Poprawianie gniazda odbywało się sporadycznie i dało się zauważyć w tej czynności pewną celowość. Króliki w wieku do 7 dni, same wykonując gwałtowne ruchy, zakrywały się sierścią i ściółką tworząc gniazdo. Lizanie młodych przez matkę nie było zależne od ich wieku i również rzadko występowało. Antropomorfizując można stwierdzić u samic brak troskliwej i czułej opieki nad potomstwem. Ograniczała się ona jedynie do nakarmienia młodych i obrony gniazda.
E. Zachowanie związane z hierarchicznością w grupie.
Obserwowano młode króliki, zgrupowane po 4 sztuki w klatce i próbowano określić który z nich, wykorzystując swoją dominację nad pozostałymi, podchodzi jako pierwszy do napełnionego paszą karmidła. Okazało się, że wszystkie zwierzęta jednocześnie rozpoczynały jedzenie. Jedynie zwierzęta wyraźnie słabsze fizycznie miały kłopoty z zajęciem odpowiedniego miejsca przy karmidle. Nie zaobserwowano wzajemnego odpędzania się od paszy. Sadleir /1979/ oraz Hafez /1969/ hierarchię w grupie królików dziko żyjących łączą z walką samic o najlepsze miejsce na gniazdo. W warunkach naturalnych króliki żyją w grupach rodzinnych obejmujących od kilku do kilkunastu samic pomiędzy którymi ustala się hierarchia ważności zapewniająca samicom dominującym najlepsze miejsce do gniazdowania i żerowisko. Rola samców w ustaleniu hierarchii nie jest do tej pory Zbadana.
F. Agresywność.
Agresywność oceniano na podstawie zachowania zwierząt młodych i dorosłych. Najczęściej zachowanie agresywne obserwowano u samic broniących gniazda. Stwierdzono, że agresja ta, jak już wcześniej wspomniano, była zależna od wieku młodych. Samice były bardziej agresywne w stosunku do przypadkowego obserwatora niż w stosunku do stałego pracownika obsługi. Stwierdzono większą agresywność w pawilonach o często zmienianej obsłudze. Obserwując króliki zgrupowane po 4 sztuki w klatce i trzymane w niej od chwili odsądzenia stwierdzono tylko kilka przypadków pogryzienia w pawilonie obejmującym 960 klatek. W przypadku grupowania po 4 sztuki królików starszych stwierdzono pogryzienia w 47 klatkach na 78 wszystkich.
G. Naśladowanie.
Obserwując króliki młode stwierdzono, że rozpoczęcie jakiejś czynności przez jedno zwierzę w klatce, w ponad 50% pociągało za sobą naśladowanie tej czynności przez inne zwierzęta. Chodzenie było naśladowane w 83,3% przypadków, jedzenie i lizanie w 86,7% natomiast picie w 50,0% /tabela li/. Naśladowanie samicy przez młode króliki było trudne do określenia. Młodę wykazywały znaczną ruchliwość i ciekawość otoczenia. Trudno określić czy korzystanie z karmidła i poidła było wynikiem naśladowania matki czy też własnych poszukiwań.
H. Aktywność samozachowawcza.
W warunkach formowych aktywność samozachowawcza może się wyrażać jedynie chęcią ucieczki w sytuacji zagrożenia. Przeprowadzone obserwacje pozwoliły stwierdzić, że nagłe zadziałanie nieznanego bodźca powoduje paniczną bieganinę królików po klatce. Największą panikę powodowały niespodziewane dźwięki do których króliki nie były przyzwyczajone i które normalnie na fermie nie miały miejsca. Podobna reakcja następowała po nagłym wejściu pracownika do pawilonu. Jednym z objawów zaniepokojenia było tupanie. Króliki zaniepokojone, zanim zlokalizują źródło zagrożenia, ostrzegają lub odstraszają tupiąc tylną nogą w podłoże. Rozpoczęcie tupania przez jednego królika powoduje rozpoczęcie tupania przez króliki sąsiednie.
L Zachowanie poznawcze.
Na oko unieruchomionego w poskromię królika kierowano strumień światła monochromatycznego pochodzącego ze spektrofotometru. Obserwowano zachowanie zwierząt pod wpływem nagłego bodźca świetlnego. Na 35 zwierząt 19 nie wykazywało reakcji na bodziec; 6 zareagowało skurczami ciała na światło o długości fali 610-650mm i 390-420mm ; 7 zwierząt reagowało tylko na światło o fali w granicach 650mm ; 3 króliki ruszały się przez cały czas bez względu na bodziec. Chcąc lepiej poznać rolę wzroku w postrzeganiu przez królika otoczenia zawiązano oczy 10 samcom. Okazało się że 4 zdarły opaski, natomiast 6 nawet po 2 dniach miało trudności z lokalizacją poidła i karmidła w klatce. Nie wykazywały również zainteresowania wkładanymi do ich klatek samicami. Stosując środki zapachowe na granulat i samice nie stwierdzono ich wpływu na zachowanie samców. Granulat wsypany do 10 karmideł psmarowanych lizolem był tak samo chętnie zjadany jak granulat z 10 karmideł czystych. Podobne rezultaty otrzymano przy kryciu 10 samic posmarowanych lizolem jak i 10 samic o zapach naturalnym. Identycznie wyglądała sytuacja z zastosowaniem dezodorantu kosmetycznego i roztworu formaliny. Z powyższego nasuwa się jednoznaczny wniosek, że króliki są wzrokowcami i jest to zgodne z obserwacjami Hafeza /1969/.
J. Odpoczynek.
W toku prowadzonych całodobowych obserwacji stwierdzono, że króliki na odpoczynek potrzebują ok.70% czasu doby. Jest to zgodne z doniesieniem Faczara /1985/, wg którego wartość ta waha się od 60% do 75% czasu doby. Najczęściej króliki odpoczywały leżąc na brzuchu lub siedząc z poziomo ułożonym grzbietem.
Piśmiennictwo:
1. Faczer J. /1985/: Sesja RWPG, Bukareszt,
2. Fitko B. /1976/: Stany stresowe u zwierząt. Biuro Wydawnicze "Chemia", Warszawa,
3. Gacek Ł. /1982/: Rozród królików w aspekcie etologicznym. Hod. Drób. Inw. nr 2, s. 4-6,
4. Gattermann W. /1982/: A. Zool. Jb. Physiol. s. 214-233
5. Hafez E.S.E. /1969/: The behawior ofdomestic animals. London.
6. Kopański R. /1977/: Podstawy przemysłowej produkcji królików. PWRiL, Warszawa.
7. Kopański R. /1980/: Racjonalny chów królików. PWRiL, Warszawa
8. Myers C.S. /1971/: Behawiour and Environment. Plenum Press. New York.
9. Niedźwiadek S. /1981/: Zasady hodowli królików. PWRiL, Warszawa.
lO.SadleirRM. /1979/: Biologia rozrodu. t.IV. s. 104-107, WP, Warszawa.
l l.Zeeb K. /1974/: Raitungsprobleme von Tieren in ethologischer und ekologischer.
Leszek Gacek
www.sima.of.pl
Wstęp
Badając zachowanie królików wyróżnia się szereg reakcji najbardziej istotnych i typowych a wynikających z ich biologii i pozostających w ścisłym związku ze środowiskiem. Zostały opracowane specjalne katalogi zachowań królików w zależności od warunków utrzymania 11. Badając zachowanie zwierząt najczęściej zwraca się uwagę na dziewięć wyróżnionych przez Hafeza form aktywności 5. Dużo prac na ten temat powstało w Australii jako podstawy do walki z plagą królików 10. Przeprowadzane badania w dużej mierze dotyczyły jednak królików dzikich. Brak jest prac obejmujących swym zakresem wszystkie rodzaje zachowań w warunkach ferm przemysłowych. Prowadzenie hodowli w takim systemie znacznie odbiega od warunków środowiska naturalnego.
Celem niniejszej pracy było zbadanie zależności pomiędzy królikiem a warunkami stworzonymi mu w fermach przemysłowych. Uzyskane rezultaty pozwolą na takie modelowanie procesu produkcyjnego aby w najmniejszym stopniu stworzone warunki kolidowały z naturalnymi formami zachowania.
Materiał i metodyka
Doświadczenie prowadzono na królikach rasy biały termondzki, biały nowozelandzki, biały kalifornijski oraz krzyżówkach międzyrasowych w Zootechnicznym Zakładzie Doświadczalnym w Chorzelowie.
Jako podstawę traktowano całodobowe obserwacje królika w różnym wieku i stanie fizjologicznym prowadzone z dokładnością do 30 sekund. Obserwowano samce, samice nie komę, samice w ostatnim tygodniu kotności, samice z wstawionymi wykotnicami tuż przed wykotem, samice z młodymi do 7 dni oraz samice z młodymi w wieku 14-17 dni. Z każdej z grup przeprowadzono obserwacje 16 zwierząt. W toku obserwacji notowano czas poświęcany przez zwierzęta na:
- odpoczynek, z rozbiciem na różne pozycje:
- leżenie na brzuchu
- leżenie na boku
- leżenie z zadem położonym bokiem
- siedzenie poziomo
- siedzenie w pozycji "kota"
- chodzenie
- jedzenie siana
- jedzenie granulatu
- picie wody
- drapanie
- lizanie
Notowano też częstotliwość wydalanie kału i moczu oraz koprofagii. U samic na 1-2 dni przed
wykotem notowano czas poświęcony na przygotowanie gniazda, u samic z młodymi czas trwania
czynności pielęgnacyjnych. Wyniki zbierano w formie tabel obejmujących poszczególne grupy
zwierząt.
Otrzymane rezultaty pozwoliły na przeprowadzenie szczegółowych badań podstawowych form zachowania. A. Badanie zachowania pokarmowego.
W oparciu o obserwacje całodobowe obliczono czas poświęcony przez króliki najedzenie i picie. Utworzono cztery grupy zwierząt po 120 sztuk w wieku ok. 30 dni. Paszę rozdano:
- w gr. I - raz dziennie rano w ilości 120g/szt.
- w gr. TE - raz na dwa dni, rano, w ilości 240g/szt.
- w gr. III - raz dziennie ok. godz. 15 w ilości 120g/szt.
- w gr. IV - stały dostęp królików do paszy - karmienie do woli
Badanie wrażliwości smakowej przeprowadzono na grupie 16 królików młodych i 16 samicach kotnych. Badane króliki przebywały przez trzy dni w klatkach z umocowanymi dwoma karmidłami korytkowymi. W jednym karmidle zawsze znajdowała się pasza czysta a w drugim z dodatkiem smakowym. Aby uniknąć przyzwyczajenie zwierząt granulat z dodatkiem smakowym zadawano raz do jednego raz do drugiego karmidła. Jako gorycz zastosowano dodatek detreomycyny, smak kwaśny uzyskano stosując stężony roztwór kwasu cytrynowego, smak słodki stosując stężony roztwór cukru, słony-stężony roztwór soli kuchennej. Notowano ilość granulatu zadanego oraz ilość granulatu zjedzonego. Obliczono ile procent całego zjedzonego granulatu stanowił granulat z dodatkiem smakowym.
B. Badanie zachowania wydalniczego.
W toku całodobowych obserwacji rejestrowano każde oddanie kału i moczu jak również zjawisko koprofagii. W celu zbadania ilości wydalanego kału i moczu wybrano 10 królików w wieku od 30 do 90 dni i umieszczono w klatkach umożliwiających zbieranie odchodów. Raz na dobę określano ilość wydalonego kału i moczu. Badania prowadzono dla każdej grupy wiekowej oddzielnie przez okres 4 dni.
Chcąc sprawdzić miejsce oddawania kału i przyzwyczajenia w tym względzie, obserwacjom poddano ponad 400 klatek z królikami dorosłymi, ustawionych nad kanałem gnojowym. Po ułożeniu odchodów w kanale wnioskowano w którym miejscu klatki nastąpiła defekacja.
C. Badanie zachowania płciowego.
Przeprowadzając krycia notowano czas jaki króliki poświęcały na poszczególne jego etapy, chęć samicy do krycia oraz fakt czy zwierzęta przed kryciem pozostawały w bezpośrednim ze sobą sąsiedztwie czy też były od siebie oddalone. Dla samców notowano ich wiek i dotychczasową działalność rozpłodową. Po 14 dniach badano skuteczność krycia metodą palpacyjną poprzez obmacywanie powłok brzusznych samicy.
D. Badanie zachowania opiekuńczego.
Sprawdzono zachowanie samicy z młodymi na wkładanie do klatki ręki obserwatora. Obserwowano po 30 samic z młodymi w wieku 1-5, 5-10, 10-15, 15-20, 20-25, 25-30 dni. W sumie obserwacjom poddano 180 samic. W toku obserwacji całodobowych oceniano zachowanie samic z młodymi. Notowano czas poświęcony na karmienie, lizanie młodych, poprawianie gniazda.
E. Badanie zachowania związanego z hierarchicznością w grupie.
Zestawiono 10 klatek samic i 10 klatek samców w ten sposób, że w każdej klatce były:
- królik zupełnie biały
- królik z ciemnymi uszami
- królik biało-czamy, w łaty
- królik cały ciemny
Starano się zaobserwować, który królik w momencie zadawania paszy jako pierwszy podchodzi do
karmidła i czy robi to wykorzystując swą dominację nad pozostałymi. Rozdając paszę przez okres 10
dni notowano dla każdej klatki kolejność podchodzenia królików karmidła.
F. Badania agresywności.
Badanie przeprowadzono metodami obserwacyjnymi. Założono, że miarą agresywności może być ilość królików pogryzionych.
Obserwowano ok. 900 klatek z królikami trzymanymi razem od momentu odsądzenia i liczono w ilu klatkach są sztuki pogryzione. Pogryzienie świadczyłoby, że w danej klatce jest królik o nadmiernej agresywności. Obserwacji poddano też 78 klatek do których włożono po 4 króliki w wieku od 1-2 m-cy.
G. Badanie naśladowania.
W celu określenia skłonności do naśladownictwa obserwowano 4 króliki zgrupowane w jednej klatce. Notowano przez okres 4 godzin rozpoczęcie przez któreś ze zwierząt chodzenia, jedzenia granulatu, picia wody oraz lizania się. Notowano ilość czynności rozpoczętych oraz ilość tych samych czynności powtórzonych przez inne zwierzę.
H. Badanie aktywności samozachowawczej.
Instynkt samozachowawczy w warunkach fermowych może wyrażać się jedynie chęcią ucieczki w sytuacjach zagrożenia. Obserwowano króliki w pawilonie hodowlanym w celu określenia jakie sytuacje powodowały chęć panicznej ucieczki objawiającej się bieganiem po klatce.
I Ocena zdolności poznawczych.
Zakres długości światła jakie królik spostrzega badano przy pomocy spektrofotometru. Do badań przeznaczono 35 królików różnej płci w wieku ok. 3,5 m-ca. Zwierzęta były unieruchamiane w specjalnie skonstruowanym poskromię w zaciemnionym pomieszczeniu. Próbowano przeprowadzić prostą tresurę zwierząt łącząc bodziec świetlny z bodźcem bólowym /ukłucie igłą/ w celu otrzymania reakcji przykurczenia całego ciała. Ze względu na dużą odporność zwierząt na ból nie doprowadzono do utrwalenia reakcji.
Zaobserwowano, że nagłe oświetlenie oka królika w zaciemnionym pomieszczeniu powoduje jego poruszenie. Nastawiono więc długość fali na 300mm i następnie nagle, z zachowaniem ciszy otworzono przysłonę, zwiększano długość fali o lOmm i powtarzano operację do czasu kiedy rozpoczęła się reakcja królika na skierowany w jego oko promień światła. Identycznie postępowano z długofalowym zakresem widma z tym, że zmniejszano długość fali począwszy od 800mm. Notowano długość fali przy której następowały pierwsze reakcje.
Badając narząd węchu smarowano karmidła z paszą roztworem lizolu, formaliny lub spryskiwano dezodorantem kosmetycznym. Oceniano ilość zjedzonej paszy w karmidłach z zapachem i w karmidłach czystych. Chcąc ocenić jakimi bodźcami kieruje się samiec przy kryciu smarowano samicę wspomnianymi roztworami. Oceniano sprawność krycia tego samego samca przy samicy obdarzonej obcym zapachem i samicy o zapachu naturalnym.
Wyniki i ich omówienie.
Króliki utrzymywane pojedynczo w klatkach poświęcały na jedzenie granulatu i siana oraz na picie wody różną ilość czasu w zależności od stanu fizjologicznego i płci. Samce średnio jadły granulat 91,6 min. w ciągu doby co stanowi 6,6%, jedzenie siana zajmowało im 45,4 min (3,1% doby). Picie wody w sumie średnio zajmowało 25,6 min /l,8% doby/. Największa zmienność osobnicza występowała w ilości czasu poświęcanego na picie wody. Najmniejsze rozbieżności zaobserwowano w ilości czasu poświęcanego najedzenie granulatu /tabela l/. Samice jedzą granulat średnio przez 90,6 min w ciągu doby, jednak przy większych różnicach osobniczych niż samce. Wodę piły średnio 25,4 min w ciągu doby, czas jedzenia siana był ponad dwa razy dłuższy u samców i wynosił średnio 105,3 min na dobę /tabela 2/.
Samice kotne /w ostatnim tygodniu kotności/ na jedzenie siana potrzebowały średnio 38,1 min na dobę /2,6% doby/, najedzenie granulatu 114,9 min /8,0% doby/ a na picie wody 38,0 min /2,6% doby/, /tabela 3/.
Samice na 1-2 dni przed wykotem jadły siano 40,4 min, granulat 55,5 min, piły wodę 18,9 min /tabela4/.
Samice z młodymi, do 7 dni po wykocie, poświęcały najedzenie siana 188,8 min, granulatu 157,0 min, piły wodę przez 51,6 min, w ciągu doby /tabela 5/,
Samice z młodymi w wieku od 14 do 17 dni jadły siano 379,1 min, granulat 90,8 min, piły wodę 33,0 min /tabela 6/.
W toku przeprowadzonych obserwacji stwierdzono, że króliki żerują z jednakową intensywnością przez cała dobę bez względu na stan fizjologiczny. Jedyne różnice jakie dało się zaobserwować to fakt, że samce i samice w spoczynku okresy pobierania pokarmu miały średnio co 15-20 min i trwały one od 5-10 min z nasileniem w godzinach popołudniowych. Samice kotne i karmiące częściej pobierały karmę - średnio co 10 min i czas ich żerowania był krótszy. Podobny brak rytmiki dobowej obserwowano przy piciu wody. Określono, że samice nie korne oraz samce o wadze 3,5 - 4,0 kg, wypijają na dobę średnio 325,6 ml wody, samice w I połowie kotności - ok.380,4 ml, a w 13 połowie kotności 393,6 ml wody na dobę.
Zbadano wpływ rytmu zadawania pasz na wyniki produkcyjne. Najlepsze rezultaty otrzymano rozdając paszę raz dziennie bez względu na porę. Przy rozdawaniu paszy raz dziennie o godz. 9 na każdy l kg przyrostu masy, grupy złożonej na początku tuczu ze 120 sztuk, przypadało 4,7 kg paszy. Podobna ilość paszy /4,9 kg/ była potrzebna na uzyskanie l kg przyrostu masy grupy przy zadawaniu o godz. 15. Duże zużycie paszy miało miejsce przy zadawaniu paszy raz na dwa dni /8,3 kg na l kg przyrostu/ i przy żywieniu do woli /8,0 kg na l kg przyrostu/. W tych ostatnich grupach zwiększony procent upadków: 22,5% w gr.n i 24,2% w gr.IV /tabela 8/.
Przeprowadzono badania mające na celu określenie wpływu smaku paszy na jej pobieranie. Spośród czterech podstawowych smaków jakie dano do wyboru królikom młodym i samicom kornym, granulat o smaku słodkim był najchętniej zjadany. Stanowił on 55,7% dawki dobowej u królików młodych i 62,9% dawki u samic kornych. Samice dodatkowo preferowały smak słony nad czystym 69,7% dawki dobowej. Najmniej chętnie był zjadany granulat o smaku gorzkim - 16,5% dawki dobowej /tabela 7/.
Podobny jak stwierdzony w niniejszych badaniach rytm dobowy jak i częstotliwość pobierania paszy podaje Hafez /1969/ u królika dzikiego. Króliki dzikie żerują na wydzielonych dla danego rodu areałach we wczesnych godzinach rannych traktując to jako żer zasadniczy. Oprócz tego, w pobliżu swych nor skubią rośliny przez cały dzień wybierając najsmaczniejsze. Zeeb /1974/ podaje, że ogólny czas poświęcany na jedzenie w warunkach hodowlanych wynosi od 2,5 do 3,0 godzin i jest podzielony na kilkunastominutowe odcinki. Kopański /1980/ stwierdza, że królik pobiera karmę 70-80 razy na dobę a średni czas posiłku wynosi 1-2 minuty.
B. Zachowanie wydalnicze.
Oddawanie kału i moczu u królików odbywa się regularnie przez całą dobę. Samce oddają kał średnio co 38 min., mocz co 100 min /tabela l/. Samice w spoczynku oddają kał co 37 min a mocz co 58 min /tabela 11. Rzadsze oddawanie kału i moczu zaobserwowano u samic kornych i samic młodych. Samice w ostatnim tygodniu kotności oddają kał średnio co 78 min., a mocz co 83 min /tabela 3/. Samice 1-2 dni przed wykotem kał oddają co 267 min., a mocz co 164 min /tabela 4/. Samice z młodymi w wieku do 7 dni kał oddają co 139 min i mocz co 144 min /tabela 5/, a z młodymi w wieku 14-17dnicol40 min kał i co 248 min mocz. Koprofagia była obserwowana u wszystkich badanych grup zwierząt i stwierdzono jaj występowanie w przeciągu całej doby bez wyraźnego nasilenia w godzinach nocnych. Koprofagia była obserwowana co ok. 200 min u samic w spoczynku, co ok.260 min u samców, samic przed wykotem, samic z młodymi oraz co 360 min u samic w ostatnim tygodniu kotności /tabele 1-6/. Określano dobowe ilości wydalanego kału i moczu przez króliki w wieku od 30 do 90 dni. Ilość wydalanego kału rosła prawie liniowo od wartości ok. 40,0 g w wieku 30-40 dni, do wartości 120 g w wieku 90 dni. Dość wydalanego moczu nie miała tak prostej zależności i wynosiła w wieku 30 dni 20, l ml, w 40 dniu 37,2 ml, w wieku 50-60 dni od 115-132 ml. W 70-80 dniu ilość moczu obniżyła się do 107 ml aby w wieku 90 dni osiągnąć 156,4 ml /tabela 91.
Starano się również określić miejsce oddawanie kału w klatce. Obserwując 400 klatek stwierdzono, że w 79% miejsce oddawania kału było zlokalizowane w rogu klatki, w 12% obserwowanych klatek nie można było tego miejsca zlokalizować, w 9% był to środek klatki lub miejsce przy którejś ze ścianek. Wg. Niedźwiadka /1981/ królik dorosły wydala 120 g kału oraz 480 ml moczu na dobę a królik młody w wieku 40 dni w tym samym czasie wydala 40 g kału i 180 ml moczu. Kopański /1977/ podaje, że na każdy kilogram zjedzonej paszy królik wydala 0,8 kg odchodów. Stwierdzenie zjawiska koprofagii w czasie dnia jest sprzeczne z dotychczasowymi opiniami umiejscawiającymi to zjawisko jedynie w godzinach nocnych /Kopański, 1977; Gattermann 1982/.
C. Zachowanie płciowe.
Połączono 227 par królików notując ich zachowanie. W 159 przypadkach zwierzęta przed kopulacją goniły się po klatce, w 59 przypadkach miało miejsce wzajemne lizanie i obwąchiwanie. Średnio od włożenia samicy do klatki samca do momentu wspięcia upływało 14,8 sęk. Czas kopulacji wynosił średnio 7,8 sęk. Na 227 samic dały się pokryć tylko 124 co stanowiło 54,6%. Spośród tych 124 samic 95 wykazywało wyraźną chęć do krycia i procent zapłodnień wynosił u nich 74,2.
29 samic zostało pokrytych niejako "na siłę" co odbiło się na skuteczności, bowiem procent zapłodnień wyniósł u nich zaledwie 20,7. Obserwując aktywność samców stwierdzono, że nie ma znaczenia czy samica pozostawała przed kryciem w sąsiedztwie samca kryjącego czy nie. Stwierdzono, że samce często dokonywały wspięcia na samice z boku lub od strony głowy. Po włożeniu do klatki samca innego samca również dochodziło do wspięcia. Okazało się, że samce starsze popełniają tego rodzaju błędy znacznie rzadziej niż samce młode. Otrzymane rezultaty są zbieżne z wcześniejszymi doniesieniami /Gacek, 1982/. Sadleir /1979/ podaje istotny wpływ stanu psychicznego samicy na płodność i odchów młodych.
D. Zachowanie opiekuńcze.
Wkładając rękę do klatki samicy z młodymi obserwowano jej zachowanie. Stwierdzono, że samice często atakują w obronie swojego potomstwa z aktywnością zależną od jego wieku. Najbardziej aktywne w obronie są samice z młodymi w wieku 5-10 dni następnie ta agresywność stopniowo się obniża wraz z wiekiem młodych. Tylko 30,2% samic z młodymi w wieku 25-30 dni wykazywała zachowanie agresywne w obronie gniazda /tabela l O/.
Prowadząc całodobowe obserwacje samic z młodymi nie stwierdzono aby były one zainteresowane ich pielęgnacją. Karmienie młodych w wieku do 7 dni zajmowało samicom średnio 4,5 min na dobę /tabela 5/. Króliki starsze /14-17 dni/ same już domagały się karmienia i trwało ono średnio 6,6 min na dobę. Samice ze starszymi króliczętami częściej siedziały w gnieździe niż samice z królikami małymi. Nie zaobserwowano zainteresowania samic królikami małymi, które wypadały z wykotnicy. Poprawianie gniazda odbywało się sporadycznie i dało się zauważyć w tej czynności pewną celowość. Króliki w wieku do 7 dni, same wykonując gwałtowne ruchy, zakrywały się sierścią i ściółką tworząc gniazdo. Lizanie młodych przez matkę nie było zależne od ich wieku i również rzadko występowało. Antropomorfizując można stwierdzić u samic brak troskliwej i czułej opieki nad potomstwem. Ograniczała się ona jedynie do nakarmienia młodych i obrony gniazda.
E. Zachowanie związane z hierarchicznością w grupie.
Obserwowano młode króliki, zgrupowane po 4 sztuki w klatce i próbowano określić który z nich, wykorzystując swoją dominację nad pozostałymi, podchodzi jako pierwszy do napełnionego paszą karmidła. Okazało się, że wszystkie zwierzęta jednocześnie rozpoczynały jedzenie. Jedynie zwierzęta wyraźnie słabsze fizycznie miały kłopoty z zajęciem odpowiedniego miejsca przy karmidle. Nie zaobserwowano wzajemnego odpędzania się od paszy. Sadleir /1979/ oraz Hafez /1969/ hierarchię w grupie królików dziko żyjących łączą z walką samic o najlepsze miejsce na gniazdo. W warunkach naturalnych króliki żyją w grupach rodzinnych obejmujących od kilku do kilkunastu samic pomiędzy którymi ustala się hierarchia ważności zapewniająca samicom dominującym najlepsze miejsce do gniazdowania i żerowisko. Rola samców w ustaleniu hierarchii nie jest do tej pory Zbadana.
F. Agresywność.
Agresywność oceniano na podstawie zachowania zwierząt młodych i dorosłych. Najczęściej zachowanie agresywne obserwowano u samic broniących gniazda. Stwierdzono, że agresja ta, jak już wcześniej wspomniano, była zależna od wieku młodych. Samice były bardziej agresywne w stosunku do przypadkowego obserwatora niż w stosunku do stałego pracownika obsługi. Stwierdzono większą agresywność w pawilonach o często zmienianej obsłudze. Obserwując króliki zgrupowane po 4 sztuki w klatce i trzymane w niej od chwili odsądzenia stwierdzono tylko kilka przypadków pogryzienia w pawilonie obejmującym 960 klatek. W przypadku grupowania po 4 sztuki królików starszych stwierdzono pogryzienia w 47 klatkach na 78 wszystkich.
G. Naśladowanie.
Obserwując króliki młode stwierdzono, że rozpoczęcie jakiejś czynności przez jedno zwierzę w klatce, w ponad 50% pociągało za sobą naśladowanie tej czynności przez inne zwierzęta. Chodzenie było naśladowane w 83,3% przypadków, jedzenie i lizanie w 86,7% natomiast picie w 50,0% /tabela li/. Naśladowanie samicy przez młode króliki było trudne do określenia. Młodę wykazywały znaczną ruchliwość i ciekawość otoczenia. Trudno określić czy korzystanie z karmidła i poidła było wynikiem naśladowania matki czy też własnych poszukiwań.
H. Aktywność samozachowawcza.
W warunkach formowych aktywność samozachowawcza może się wyrażać jedynie chęcią ucieczki w sytuacji zagrożenia. Przeprowadzone obserwacje pozwoliły stwierdzić, że nagłe zadziałanie nieznanego bodźca powoduje paniczną bieganinę królików po klatce. Największą panikę powodowały niespodziewane dźwięki do których króliki nie były przyzwyczajone i które normalnie na fermie nie miały miejsca. Podobna reakcja następowała po nagłym wejściu pracownika do pawilonu. Jednym z objawów zaniepokojenia było tupanie. Króliki zaniepokojone, zanim zlokalizują źródło zagrożenia, ostrzegają lub odstraszają tupiąc tylną nogą w podłoże. Rozpoczęcie tupania przez jednego królika powoduje rozpoczęcie tupania przez króliki sąsiednie.
L Zachowanie poznawcze.
Na oko unieruchomionego w poskromię królika kierowano strumień światła monochromatycznego pochodzącego ze spektrofotometru. Obserwowano zachowanie zwierząt pod wpływem nagłego bodźca świetlnego. Na 35 zwierząt 19 nie wykazywało reakcji na bodziec; 6 zareagowało skurczami ciała na światło o długości fali 610-650mm i 390-420mm ; 7 zwierząt reagowało tylko na światło o fali w granicach 650mm ; 3 króliki ruszały się przez cały czas bez względu na bodziec. Chcąc lepiej poznać rolę wzroku w postrzeganiu przez królika otoczenia zawiązano oczy 10 samcom. Okazało się że 4 zdarły opaski, natomiast 6 nawet po 2 dniach miało trudności z lokalizacją poidła i karmidła w klatce. Nie wykazywały również zainteresowania wkładanymi do ich klatek samicami. Stosując środki zapachowe na granulat i samice nie stwierdzono ich wpływu na zachowanie samców. Granulat wsypany do 10 karmideł psmarowanych lizolem był tak samo chętnie zjadany jak granulat z 10 karmideł czystych. Podobne rezultaty otrzymano przy kryciu 10 samic posmarowanych lizolem jak i 10 samic o zapach naturalnym. Identycznie wyglądała sytuacja z zastosowaniem dezodorantu kosmetycznego i roztworu formaliny. Z powyższego nasuwa się jednoznaczny wniosek, że króliki są wzrokowcami i jest to zgodne z obserwacjami Hafeza /1969/.
J. Odpoczynek.
W toku prowadzonych całodobowych obserwacji stwierdzono, że króliki na odpoczynek potrzebują ok.70% czasu doby. Jest to zgodne z doniesieniem Faczara /1985/, wg którego wartość ta waha się od 60% do 75% czasu doby. Najczęściej króliki odpoczywały leżąc na brzuchu lub siedząc z poziomo ułożonym grzbietem.
Piśmiennictwo:
1. Faczer J. /1985/: Sesja RWPG, Bukareszt,
2. Fitko B. /1976/: Stany stresowe u zwierząt. Biuro Wydawnicze "Chemia", Warszawa,
3. Gacek Ł. /1982/: Rozród królików w aspekcie etologicznym. Hod. Drób. Inw. nr 2, s. 4-6,
4. Gattermann W. /1982/: A. Zool. Jb. Physiol. s. 214-233
5. Hafez E.S.E. /1969/: The behawior ofdomestic animals. London.
6. Kopański R. /1977/: Podstawy przemysłowej produkcji królików. PWRiL, Warszawa.
7. Kopański R. /1980/: Racjonalny chów królików. PWRiL, Warszawa
8. Myers C.S. /1971/: Behawiour and Environment. Plenum Press. New York.
9. Niedźwiadek S. /1981/: Zasady hodowli królików. PWRiL, Warszawa.
lO.SadleirRM. /1979/: Biologia rozrodu. t.IV. s. 104-107, WP, Warszawa.
l l.Zeeb K. /1974/: Raitungsprobleme von Tieren in ethologischer und ekologischer.
Licencja: Creative Commons
