To w jaki sposób wychowywane jest dziecko zależy od kilku czynników. Jednym z nich jest osobista historia rozwojowa rodzica - to w jakich warunkach dojrzewał i jakich nabrał cech i zachowań. Ważne są także jego interpersonalne zasoby - to jak komunikuje się z innymi ludźmi i jakie ma zdolności społeczne.
Kolejnym czynnikiem są właściwości dziecka: jego wiek, płeć, temperament a także możliwości rozwojowe. Są także czynniki sytuacyjne, związane z sytuacją rodziny, ich zasobami materialnymi i dostępnym wsparciem oraz źródła stresu, które wpływają na funkcjonowanie rodziny
Do zadań rodziców należy zaspokajanie potrzeb emocjonalnych, fizycznych, psychicznych i społecznych u dzieci a także dbanie o ich prawidłowy rozwój i wychowanie. Zadaniem rodzica jest także wychowanie i w pewnym sensie kontrolowanie dzieci. Rodzice muszą również chronić i uspołeczniać swoje dzieci. Ich rolą jest także przekazywanie systemu wartości i norm oraz dostarczanie modeli zachowań. Aby realizować wymienione zadania, każdy z rodziców stosuje specjalne strategie wobec dzieci, które nazywamy postawami rodzicielskimi. Od tego jakie te postawy są, zależy skuteczne wychowanie dzieci.
Postawy rodzicielskie
Wyróżniamy kilka postaw rodzicielskich. Według M. Ziemskiej (1973) istnieją 4 główne postawy. Są to:
-
Postawa akceptująca - która cechuje się nie ukrywaniem uczuć przed dzieckiem, zaspokajaniem jego potrzeb, akceptacją dziecka takim jakim jest. Postawą przeciwną jest odrzucanie dziecka, demonstrowanie mu negatywnych uczuć, podejście dyktatorskie i traktowanie dziecka jako ciężaru,
-
Postawa współdziałania - zakłada pozytywne angażowanie się w sprawy dziecka oraz unikaniu zaniedbywania i obojętności uczuciowej. Przeciwna temu jest postawa unikająca.
-
Rozumna swoboda - oznacza darzenie dziecka zaufaniem, udzielaniem swobody stosownej do wieku i możliwości dziecka. Postawą przeciwną jest nadmierne ochranianie i opiekuńczość
-
Uznanie praw - polega na stosowaniu racjonalnej kontroli i dyscypliny, bez niedoceniania czy przeceniania roli dziecka. Przeciwną postawą jest postawa nadmiernie wymagająca zakładająca sztywne reguły niedostosowane do wieku i możliwości dzieci.
Style wychowawcze
Istnieje także podział na takie style wychowania jak:
-
Styl autorytarny - gdzie dominują surowe zasady i nakazy, dyscyplina, a także kara się dzieci za złe zachowanie
-
Styl autorytatywny - w którym rodzice współdziałają z dzieckiem, narzucają mu zasady, jednak nie są one sztywne, są dostosowane do wieku i możliwości dzieci. Jest to jeden z najskuteczniejszych i najbardziej korzystnych stylów wychowania
-
Styl permisywny - postawa opiekuńcza wobec dzieci, brak narzuconych norm i zasad, pobłażanie dzieciom
-
Styl zaniedbujący - nie zwracanie uwagi na dziecko, nie zaspokajanie jego potrzeb
Role rodziców
Jeżeli chodzi o role jakie przyjmują rodzice w procesie wychowania dzieci, można wyróżnić takie jak:
-
Rodzic nadopiekuńczy - ciągle odczuwa troskę o dziecko, kontroluje je, narzuca zasady, zamiast stopniowo dawać autonomię - uzależnia dziecko od siebie,
-
Rodzic niedojrzały emocjonalnie - traktuje dziecko jak zabawkę, a w gruncie rzeczy sami potrzebują opieki. U dziecka poszukuje wsparcia i zrozumienia, odwracają się role
-
Rodzic perfekcjonista - ciężko przyjmuje porażki wychowawcze, jest zbytnio sumienny w wypełnianiu swoich rodzicielskich zadań, nadmiernie odpowiedzialny i zanadto przejmuje się swoją rolą,
-
Rodzic uszczęśliwiający - uważa, że szczęście dziecka zależy od niego, niestety tym samym nadmiernie ochrania swoje dziecko i nie daje mu swobody.
-
Rodzic autokrata - żąda bezwzględnego posłuszeństwa a efektem wychowawczym jest grzeczne dziecko, niestety takie zachowanie prowadzi do unikania przez dziecko rodziców, strach przeważa w każdej sytuacji.
-
Rodzic podporządkowany - jest tolerancyjny aż do pobłażliwości, dziecko nad nim dominuje
-
Rodzic chłodny uczuciowo - nie dostrzega prawdziwych uczuć i potrzeb dziecka, nie chce bądź nie ma ochoty na to aby poznać jego plany i marzenia.
Środowisko rodzinne
W rozwoju dzieci bardzo ważną rolę odgrywa środowisko rodzinne. To w nim następuje uczenie się wzorców zachowań i więzi, które stanowią bazę dla relacji interpersonalnych w dalszym życiu. Jeżeli dziecko ma w środowisku rodzinnym korzystne doświadczenia to będzie się to przedkładać na lepsze relacje z innymi i lepsze przystosowanie się do życia. Rodzice stanowią pewien wzorzec postępowania. Jeżeli w środowisku rodzinnym brakuje któregoś z rodziców to dzieci wychowujące się w takich warunkach mogą mieć problem z przyswojeniem odpowiednich ról społecznych na późniejszym etapie życia. Nieprawidłowe wychowanie wiąże się często nie ze złą wolą rodziców, ale z brakiem potrzebnych umiejętności. Rola rodziny nie polega jedynie na ochranianiu i zaspokajaniu podstawowych potrzeb dziecka, ale na rozwijaniu jego osobowości i wspieraniu aktywności w poznawaniu świata.
To w jakich warunkach dorastali rodzice, z jakich środowisk i rodzin pochodzili, jak sami radzili sobie z przeżywanymi trudnościami i konfliktami, jakie cechy osobowości prezentują, może odbijać się na umiejętnościach wychowawczych i ich późniejszych metodach postępowania z dzieckiem. Siła relacji małżeńskiej między rodzicami także wpływa na atmosferę domową. Stresy i konflikty małżeńskie wpływają na cały system rodzinny. Ważny jest sposób radzenia sobie ze stresem u małżonków. Jeżeli angażują oni dziecko we własne konflikty, lub jest ono wykorzystywane jako źródło wsparcia, może dojść do powstawania niezdrowych koalicji w domu. Dziecko może także być obwiniane o problemy domowe, kiedy rodzice nie potrafią skutecznie rozwiązywać napotykanych trudności.
Istotna jest także sieć wsparcia społecznego z jakiej może korzystać rodzina. Jeżeli relacje z osobami spoza rodziny, krewnymi, sąsiadami układają się pomyślnie, stanowi to także zasób w radzeniu sobie z napotykanymi problemami, z którego rodzina może skorzystać. Osoby z poza rodziny mogą stać się źródłem wsparcia i informacji, mogą dzielić się własnym doświadczeniem w rozwiązywaniu trudności, czy też pomagać w opiece nad dziećmi. Szczególnie ważne staje się uzyskiwanie wsparcia emocjonalnego w sytuacjach występowania kryzysów w rodzinie, z którymi rodzice nie mogą sobie poradzić samodzielnie. Utrudniona sytuacja występuje gdy rodzina jest wyizolowana i nie rozwija sieci kontaktów.
Sytuacja ekonomiczna rodziny także może być czynnikiem, który wpływa na ilość konfliktów w rodzinie i jakość opieki nad dziećmi. Istotny staje się także fakt, że nie tylko cechy rodziców i sytuacja rodzinna wpływają na rozwój dzieci, ale także cechy samego dziecka wpływają na to jak zachowują się wobec niego rodzice. Dlatego też wiek rozwojowy dziecka, trudności z jakimi się boryka, a także płeć czy temperament dziecka, mogą mieć znaczenie w przypadku oczekiwań stawianych mu przez rodziców. W rozwoju wzajemnych stosunków na linii rodzice - dziecko, ważne staje się wzajemne dopasowanie. Dzieci przejawiające większą wrażliwość, bardziej podatne na zranienie, mogą wymagać częstszej uwagi i bliskości. Jeżeli jeden z rodziców lub oboje stwarzają atmosferę bezpieczeństwa, będzie to lepiej zaspokajać potrzeby dziecka. Im lepsze dopasowanie pod względem osobowościowym i temperamentalnym u dzieci i rodziców, tym większe prawdopodobieństwo zaistnienia prawidłowych interakcji rodzinnych.
Najbardziej korzystne w rozwoju dzieci są metody oparte na wzajemnym współdziałaniu. Wyznaczanie dzieciom granic możliwych do spełnienia, dostosowanych do ich wieku rozwojowego i możliwości. Jasny system nagród i reguł rządzących zachowaniem a także, akceptacja dziecka i opiekuńczość wobec niego. Ważne jest rozumienie potrzeb dzieci. Bardzo ważne jest także okazywanie uczuć dziecku, jak i przyzwalanie na okazywane przez niego uczucia. W wychowaniu dziecka cenne jest nazywanie uczuć jakie ono przeżywa. Np. kiedy widzimy, że dziecko się złości warto powiedzieć: „widzę, że jesteś zły, czy coś się stało?". Wtedy dziecko lepiej zaczyna rozumieć własne emocje i uczy się z nimi współpracować. Uczy się, że jego emocje są wartościowe i ważne.
Przeciwnie działa bagatelizowanie uczuć i nie zwracanie na nie uwagi przez dorosłego. Źle działa także zaprzeczanie własnym uczuciom. Wprowadza to nieład i zamieszanie. Trzeba słuchać dzieci spokojnie i z uwagą. Ważna jest akceptacja wszystkich uczuć, które się pojawiają. Aby rozwiązać skutecznie problemy wychowawcze jakie się pojawią w relacji z dzieckiem, warto porozmawiać o dziecięcych uczuciach i potrzebach. Podzielić się także własnymi uczuciami i potrzebami. Trzeba wspólnie zastanowić się nad rozwiązaniem problemu i znalezieniem korzystnego dla obu stron rozwiązania. Można spisać wszystkie pomysły bez oceniania ich. Wybrać spośród nich najkorzystniejsze rozwiązania. To może zaowocować lepszą współpracą z dzieckiem i wspiera jego dobre wychowanie.
Co nie działa?
Natomiast postawy, które nie są korzystne i nie wspomagają prawidłowego wychowania dzieci to: odrzucanie dziecka, nadmierne wymagania wobec niego, dotkliwe kary, lub zaniedbywanie potrzeb dzieci a także nadmierne ochranianie i nadopiekuńczość. Postawy te uniemożliwiają rozwój zdrowej jednostki i zaburzają prawidłowe funkcjonowanie dzieci. Nadopiekuńczość jest jednym z głównych metod stosowanych przez młodych, niedoświadczonych rodziców. Troska o dziecko przeradza się w nadmierne ochranianie, co sprawia, że dzieci stają się nieodporne na stresy i mało zaradne życiowo. Aby uniknąć nadopiekuńczości, należy sobie uświadomić jaki negatywny wpływ ma ona na dziecko. Dzięki temu można spróbować wykorzystać bardziej skuteczne metody wychowawcze, takie jak np. rozumna swoboda.
Podsumowując powyższe rozważania można zauważyć, że wychowanie dzieci to złożony i skomplikowany proces, na który składa się szereg czynników. Dobre wychowanie wymaga zaangażowania ze strony rodziców. Wzajemne ich współdziałanie może stać się podstawą dobrego wychowania i wspierania rozwoju dzieci. Należy pamiętać, że dzieci wymagają dużo troski i wsparcia. Trzeba dbać o ich potrzeby i wspomagać na wszystkich etapach rozwoju. Należy akceptować uczucia dzieci aby wychować je na zdrowych i szczęśliwych dorosłych. Wychowanie jest podstawowym narzędziem kształtowania młodych ludzi. Dlatego trzeba by było przemyślane i konsekwentne.
