W krajach wysoko rozwiniętych znaczny udział w tworzeniu produktu krajowego brutto (PKB) ma rynek finansowy. W najbardziej rozwiniętych gospodarkach świata udział rynku kapitałowego, który jest podstawowym segmentem rynku finansowego, stanowi nawet 80% PKB. W Polsce ten udział w roku 1997 wynosił 16 %, a obecnie jest nadal znacznie niższy i wynosi około 20% PKB, jednak ze względu na jego wczesne stadium rozwoju należy spodziewać się, iż udział ten będzie stopniowo się powiększał.
Na rynku finansowym dokonuje się transakcji finansowych, polegających na zamianie środków pieniężnych na inne instrumenty finansowe, które charakteryzują się mniejszą płynnością. Wyżej wspomniane transakcje polegają na przepływie strumieni finansowych pomiędzy podmiotami, którymi są gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, państwo i podmioty zagraniczne. Strumienie te uzależnione są od aktualnych nadwyżek środków pieniężnych u poszczególnych uczestników rynku finansowego. W przypadku zaistnienia nadwyżek kapitałowych w postaci środków pieniężnych u jednego z uczestników, następuje przepływ tych środków do innego uczestnika rynku, który w danym momencie ujawnia zapotrzebowanie na kapitał finansowy.
Na rynku finansowym istnieją jeszcze jedne rodzaje podmiotów, które pośredniczą pomiędzy uczestnikami rynku przy zawieraniu transakcji finansowych. Są nimi pośrednicy finansowi, którzy przyjmują nadwyżki środków finansowych od gospodarstw domowych i przedsiębiorstw, a następnie udostępniają zgromadzony w ten sposób kapitał finansowy innym podmiotom, które w danym momencie ujawniają na niego zapotrzebowanie. Do przepływu środków pieniężnych może również dojść pomiędzy gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami bez uczestnictwa pośredników finansowych. Przedsiębiorstwa w tym przypadku pozyskują kapitał finansowy w zamian za oferowane przez nie prawo do współwłasności we własnym majątku.
Ważnym elementem opisanych powyżej przepływów finansowych, pomiędzy podmiotami występującymi na rynku, jest wynagrodzenie, które otrzymuje właściciel nadwyżek finansowych od podmiotów chcących te nadwyżki zagospodarować. Wynagrodzenie to zazwyczaj występuje w postaci dywidendy lub procentu od pożyczonego kapitału. Dla biorców kapitału jest ono kosztem , który muszą zapłacić za jego udostępnienie.
Powyższy opis przepływów finansowych nawiązuje do opisu rynku finansowego jako "miejsca zawierania transakcji mających za przedmiot szeroko rozumiany kapitał finansowy" . Inna definicja opisuje rynek finansowy jako "ogół transakcji papierami wartościowymi, będącymi instrumentami udzielania kredytów krótko-, średnio- i długoterminowych" . Z przedstawionej definicji wynika, że przedmiotem obrotu na rynku finansowym są papiery wartościowe, za pomocą których dokonuje się przemieszczenie nadwyżek kapitałowych pomiędzy, wcześniej już wspomnianymi, jego uczestnikami. Podmiot udostępniający kapitał otrzymuje od pożyczkobiorcy papier wartościowy, który potwierdza zobowiązanie się biorcy kapitału do jego zwrotu wraz z wynagrodzeniem. Dla strony posiadającej papier wartościowy jest on aktywem finansowym, które daje mu prawo do współwłasności w majątku emitenta (udziały, akcje), określonego procentu w przypadku obligacji lub innego instrumentu dłużnego, lub do otrzymania aktywów finansowych, albo do rozliczenia pieniężnego .
Wraz z pojawieniem się nowych instrumentów finansowych i szybkim rozwojem rynku, na którym dokonuje się obrót tymi instrumentami, pojęcie "instrumenty finansowe" wypiera określenie "papiery wartościowe", które zwyczajowo uznawane są za instrumenty zabezpieczone aktywami emitenta i zalicza się do nich głównie akcje, obligacje i niektóre instrumenty finansowe występujące na rynku pieniężnym . W związku z powyższym należało by więc rynek finansowy zdefiniować jako "rynek, na którym zawierane są transakcje finansowe polegające na zakupie i sprzedaży instrumentów finansowych" , natomiast instrument finansowy jako "kontrakt pomiędzy dwoma stronami regulujący zależność finansową, w jakiej obie strony pozostają" . W podobny sposób instrumenty finansowe zostały zdefiniowane w ustawie o rachunkowości, która definiuje je jako: kontrakty, które powodują powstanie u jednej ze stron aktywów finansowych i zobowiązania finansowego u drugiej ze stron, pod warunkiem, że z kontraktu zawartego między dwiema lub więcej stronami jednoznacznie wynikają skutki gospodarcze, bez względu na to, czy wykonanie praw ma charakter bezwarunkowy albo warunkowy . Ustawa ta wymienia również szereg wyjątków, które wykluczają pewną cześć aktywów i pasywów, w rozumieniu tej ustawy, z grona instrumentów finansowych.
W ustawach podatkowych nie zostało bezpośrednio zdefiniowane pojęcie instrumentów finansowych, jednak do źródeł przychodów, w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych, zalicza się kapitały pieniężne i prawa majątkowe, a dokładniej związane z nimi przepływy pieniężne pomiędzy podmiotami będącymi stronami zawartej umowy. Przedmiotem opodatkowania są wymienione w ustawach przychody z kapitałów pieniężnych lub dochody uzyskiwane przez osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą i osoby prawne, u których w wymienionych w ustawie przypadkach opodatkowany jest czasami także przychód. Tak więc w ustawach podatkowych istnieje rozgraniczenie na dwie, wyżej wymienione, grupy podatników. Do przychodów z kapitałów pieniężnych uzyskiwanych przez osoby fizyczne należą między innymi odsetki od pożyczek, wkładów oszczędnościowych, odsetki od dyskonta, przychody z tytułu udziału w funduszach powierniczych, itd. W przypadku osób prawnych i osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą opodatkowaniu podlega dochód z działalności gospodarczej w ramach, którego źródłami przychodów są również wymienione w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych przychody z kapitałów pieniężnych, z pewnymi jednak wyjątkami, w przypadku których opodatkowany jest przychód a nie dochód. Sytuacja taka ma miejsce w przypadku dochodów z dywidendy oraz innych przychodów z tytułu udziału w zyskach osób prawnych i przychodów z tytułu odsetek, uzyskanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez podatników, którzy nie mają na terenie kraju siedziby zarządu .
Powyżej wymienione zagadnienia związane z ustawami podatkowymi oraz ustawą o rachunkowości zostały dopiero w niedawnych nowelizacjach tych aktów prawnych dokładniej zdefiniowane, co spowodowane jest rozwojem rynku finansowego w Polsce i coraz większą różnorodnością instrumentów finansowych występujących na rynku kapitałowym i pieniężnym. Jednym z nowych zagadnień uregulowanych w aktach prawnych jest pojęcie instrumentów pochodnych, których definicja znajduje się w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych i w rozporządzeniu dotyczącym sposobu prezentacji instrumentów finansowych. W obecnych czasach bessy na rynku giełdowym te stosunkowo młode instrumenty rynku kapitałowego zyskały na znaczeniu, co związane jest z tym, iż zastosowanie ich pozwala inwestorom kapitałowym uzyskiwać dochód również w przypadku spadków kursów akcji, itd.
Zdefiniowany dotychczas rynek finansowy można podzielić w różny sposób, w zależności od zastosowanego kryterium w stosunku do występujących na tym rynku instrumentów finansowych. Biorąc pod uwagę kryterium okresu dysponowania środkami i cel przeznaczenia tych środków, rynek finansowy można podzielić na rynek pieniężny i kapitałowy . Na pierwszym z nich istnieje zapotrzebowanie na kapitał, który ma finansować bieżącą działalność, a okres tego finansowania nie przekracza jednego roku. Drugi z wymienionych wcześniej segmentów to rynek, na którym istnieje zapotrzebowanie na kapitał długoterminowy, czyli taki, który ma być przeznaczony na finansowanie przedsięwzięć inwestycyjnych, a dochód z tego typu kapitału uzyskiwany jest w okresie dłuższym niż rok.
Podobne rozgraniczenie, jak przedstawione powyżej, instrumentów finansowych ze względu na kryterium czasu dysponowania kapitałem, występuje również w ustawie o rachunkowości, która zalicza te aktywa i pasywa finansowe do krótkoterminowych, które mają termin zapadalności do jednego roku, natomiast do długoterminowych te o terminie zapadalności powyżej roku. Aktywa finansowe, jednostek prowadzących działalność gospodarczą, jak i nie prowadzących działalności gospodarczej zobowiązanych stosować ustawę o rachunkowości, w zależności od terminu zapadalności zalicza się do inwestycji krótko- lub długoterminowych. Nieco bardziej skomplikowane są kwestie dotyczące pasywów finansowych. W tym przypadku, w zależności od tego czy mamy do czynienia z instrumentem kapitałowym, którym są np. akcje własne przedsiębiorstwa, czy z zobowiązaniem finansowym, mogą one być umiejscowione w kapitałach własnych lub zobowiązaniach i rezerwach na zobowiązania, a tu z kolei mogą należeć do zobowiązań krótkoterminowych i długoterminowych .
Na wspomnianym wcześniej rynkach kapitałowym i pieniężnym dochodzi do ciągłych transakcji, których przedmiotem są instrumenty finansowe. Biorąc pod uwagę duże zróżnicowanie tych instrumentów można dokonać podziału rynku finansowego ze względu na rodzaj instrumentów finansowych występujących w danym segmencie rynku. Wyróżnić można :
- rynek pieniężny,
- rynek kapitałowy,
- rynek instrumentów pochodnych,
- rynek walutowy,
- rynek depozytowo kredytowy.
Najdynamiczniej rozwijającym się segmentem rynku finansowego jest, wcześniej już wspomniany, rynek instrumentów pochodnych, który również w Polsce zyskuje na znaczeniu w ogólnej liczbie dokonywanych transakcji finansowych. Mimo iż rynek ten przeżywa rozkwit w obecnych czasach, instrumenty pochodne, do których zalicza się kontrakty terminowe, nie są niczym nowym. Pierwsza zarejestrowana transakcja terminowa została zrealizowana już w XVIII wieku na giełdzie amsterdamskiej, która w wyniku założenia najpierw holenderskiej Kampanii Wschodniochińskiej, a później Kampanii Zachodniochińskiej, których akcje były na niej notowane, zaczęła spełniać na rynku międzynarodowym wiodącą rolę . Wspomniana powyżej transakcja terminowa dotyczyła sprzedaży znacznych ilości akcji przez tzw. giełdziaży, którzy w momencie ich sprzedaży nie posiadali wspomnianych papierów wartościowych. Realizacja transakcji kupna tych akcji miała wszelkie znamiona transakcji terminowej. Giełda w Amsterdamie była pierwszą giełdą pieniężną z prawdziwego zdarzenia, na której zapoczątkowano szereg innych operacji giełdowych, poza terminowymi, które są spotykane do dnia dzisiejszego na rynku giełdowym .
