Wiele z nich znajduje się w dawnej Galicji. A niektóre w miejscowościach zwykle nie budzących w nas automatycznych skojarzeń z ich żydowską przeszłością. Dlatego tym bardziej warto samemu udać się na poszukiwania. A dociekliwość często bywa nagrodzona ciekawymi odkryciami i tworzeniem własnych ścieżek na trasach wakacyjno-urlopowych peregrynacji.
Kilka lat temu z inicjatywy Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce powstał szlak chasydzki. Prowadzi on przez miejscowości usytuowane w południowo-wschodniej Polsce i szczycące się zabytkami kultury żydowskiej. Jedną z tych miejscowości jest Sanok, gdzie możemy między innymi zobaczyć cmentarz, przy którego odnowieniu pracowali studenci a amerykańskiego Dartmouth College. Judaika zgromadzone są w dwóch miejscowych muzeach: Muzeum Historyczne, obok sławnych zbiorów malarstwa Zdzisława Beksińskiego i niezwykle cennej kolekcji ikon posiada wartościowy zespół religijnych ksiąg żydowskich oraz bardzo oryginalne wykopaliska archeologiczne – kłódki składane do grobów, jako ich symboliczne zamknięcie. Równie interesujące choć odmienne w swoim charakterze zasoby judaików Muzeum Budownictwa Ludowego reprezentowane są przez bardzo bogate wyroby rzemieślnicze związane z kultem religijnym oraz życiem codziennym w małym galicyjskim sztetlu. Możemy je obejrzeć we wnętrzach dwóch domów zlokalizowanych w sanockim skansenie przy rynku oraz na specjalnie zorganizowanej wystawie.
Nieopodal miasta znajduje się miejsce, gdzie w latach ostatniej wojny zlokalizowany był obóz pracy przymusowej, jednocześnie stanowiący miejsce zagłady dla Żydów z całego regionu. Przez Zwangarbeitslager Zasław przewinęło się co najmniej kilkanaście tysięcy osób. Wiele spośród nich zostało wywiezionych do Bełżca i Sobiboru. Dzisiaj na miejscu obozu stoi skromny pomnik.
Jadąc dalej w kierunku Bieszczadów trafimy do Leska. Miejscowości chyba najbardziej kojarzonej z jej żydowską przeszłością. A to za sprawą jednego z najcenniejszych w Polsce, a pewnie i w całej naznaczonej Holocaustem Europie, cmentarzy żydowskich. Jego wyjątkowa wartość polega na zachowaniu w jednym miejscu nagrobków od XVI aż do XX wieku. Są one przedmiotem systematycznych badań naukowców. Sam cmentarz i stojąca niedaleko od niego zabytkowa synagoga często są odwiedzane przez turystów z całego świata.
Jeśli udamy się w przeciwnym kierunku – do Rymanowa, możemy natknąć się z kolei na pielgzymkę pobonych chasydów. Na tamtejszym cmentarzu spoczywają bowiem doczesne szczątki dwóch cieszących się wielkim poważaniem cadyków: Menachema Mendla oraz Cwi Hirscha. Groby obu zostały zabezpieczone ohelami – niewielkimi domkami. Co roku do tego niewielkiego miasteczka zjeżdżają chasydzi wierzący, że wówczas mogą dostąpić szczególnych łask swoich duchowych przewodników. Pierwsza taka powojenna pielgrzymka odbyła się 28 maja 2006 roku.
Wszystkie te miejsca dzieli zaledwie godzina jazdy samochodem i dystans około 50 kilometrów. Jest tam sporo do obejrzenia. A przecież skupiliśmy się tylko na zabytkach żydowskich. Więcej o nich można przeczytać w broszurach poświęconych Sanokowi, Lesku i Rymanowowi.
