Poniżej przedstawiam chronologiczne zestawienie ekspansji wiary chrześcijan. Miłej lektury.
I pne – I ne
Neoplatonik Filon z Aleksandrii pracuje nad grecka interpretacją Biblii dowodząc, że judaizm jest ostatecznym celem filozofii greckiej, która jednak nie dostarcza najlepszego narzędzia dla zrozumienia Biblii. Pogląd ten przejmie potem chrześcijaństwo.Filon tworzy koncepcję emanacji duchowej Logos (Jahwe) poprzez kolejne poziomy pośrednie aż do świata materialnego, interpretując w ten sposób stworzenie świata. Jednak w II – IX wieku ne żydowska filozofia – z braku własnego państwa i konieczności obrony tożsamości żydów przed ekspansją hellenizmu i chrześcijaństwa – stopniowo zamiera.
Pierwsza połowa I ne.
Działalność Jezusa (urodzony około 7 pne), jednego z wielu reformatorów judaizmu w Palestynie, który – pozostając pod silnym wpływem esseńczyków, a także innych sekt współczesnych – uznaje siebie za dawno oczekiwanego mesjasza. Sprzyja temu panująca wówczas w Izraelu atmosfera mistycyzmu, poczucia końca epoki i oczekiwania na mesjasza. Zakłada, początkowo niewielką, sektę przeciwstawiającą się zbyt sformalizowanemu judaizmowi faryzeuszy i hellenizującej wierze saduceuszy; zapowiada rychły (jeszcze przed wymarciem współczesnego mu pokolenia) końca świata. Z inspiracji faryzeuszy za działalność antypaństwową, gdyż głosi wyższość swego bóstwa nad cesarzem, zostaje skazany przez Rzymian na ukrzyżowanie. Wkrótce też giną w Palestynie pierwsi męczennicy za wiarę Jezusową: św. Szymon, ukamienowany w latach trzydziestych za bluźnierstwo wobec judaizmu, i św. Jakub stracony w Jerozolimie w 44 roku ne. Po śmierci Jezusa rozwija jego naukę – w duchu neoplatonizmu – Saul albo Szaweł, czyli św. Paweł. Dopasowuje do swoich koncepcji proroctwa z Biblii (Izajasz 7) a podróżując (45-61 ne) po cesarstwie zakłada, oparte na istniejących już gminach żydowskich, lokalne wspólnoty, stające się zaczątkiem Kościoła. Nadaje im typowo neoplatoński i gnostycki rys niechęci do świata materialnego – a także do kobiet, miłości i małżeństwa – natomiast w obliczu spodziewanego końca świata głosi konieczność ascezy. Na wiarę w Jezusa nawraca nie tylko judaistów, ale też, określanych przez niego mianem pogan, wyznawców innych religii.
49 ne
Cesarz Klaudiusz nakazuje wypędzić z Rzymu wyznawców Jezusa.
50 ne
Pierwszy zjazd wyznawców Jezusa w Jerozolimie. Konflikt miedzy zwolennikami Pawła, uznającymi sektę za nową religię, a zwolennikami Piotra (jednego z najbliższych uczniów Jezusa) traktującymi ją (zgodnie ze słowami samego Jezusa) jako reformie judaizmu. Następuje podział ról i zadań: Paweł prowadzi misje poza Palestyną, a Piotr koncentruje się na sprawie nawracania żydów. Dyskusja między tradycyjnym judaizmem a zwolennikami Jezusowej reformy – trwa nadal.
66 ne
Wybuch anty rzymskiego powstania Żydów w Palestynie.
67 ne
Według tradycji, w tym samym dniu giną w Rzymie, uznani potem za świętych męczenników Piotr i Paweł.
70 ne
Upadek żydowskiego powstania rozprasza tradycyjnych judaistów i sekty Jezusowe, czyli chrześcijan. Nazwa sekty pochodzi od greckiego chrestos, czyli „pomazaniec”, „mesjasz”. Chrystus staje się tytułem nadawanym Jezusowi, ale często oznacza też abstrakcyjne bóstwo czczone przez różne grupy religijne. Rozpoczyna się rozdzielanie judaizmu i chrześcijaństwa. Judaiści, zagrożeni w swoim istnieniu po klęsce powstania, nie chcąc dopuścić do rozłamu ostatecznie potępiają reformy Jezusa, na co jego zwolennicy odpowiadają, że klęska żydów była w istocie bożą karą za odrzucenie mesjasza. Upadek Jerozolimy po 70 ne powoduje decentralizację nowego kultu. Poszczególne wspólnoty tworzą, utrzymujące wzajemne kontakty, kościoły lokalne zwane później patriarchatami albo biskupstwami,
79 ne
Wybuch Wezuwiusza staje się dla wyznawców Jezusa zapowiedzią bliskiego już końca świata.
88 – 97 ne
Klemens, trzeci przywódca (biskup) chrześcijan w Rzymie. Dwaj pierwsi – Linus (według tradycji następca św. Piotra) i Anaklet lub Klet (od 76 ne) – nie wyróżnili się niczym szczególnym i pozostali prawie, niezauważeni, i chociaż nie byli prześladowani, chrześcijańscy pisarze, wykreują ich na męczenników za wiarę. Natomiast Klemens, kiedy pod koniec życia zabiera głos w sprawie sporów rozbijających kościół w Koryncie, wykazuje już dążenie do dominacji. Jest też prawdziwym męczennikiem za wiarę, ponieważ za odmowę oddawania czci rzymskim bóstwom został skazany na katorgę, a w końcu utopiony w Morzu Czarnym. Po nim aż do drugiej połowy II wieku ne rzymska wspólnotą rządzą – ledwie znani z imienia, chociaż uznani potem za katolickich świętych: Ewaryst, Aleksander, Sykstus, Telesfor, Hygin, Pius, Anicet, Soter, Eleuteriusz.
I – II wiek ne
Powstaje kilka Ewangelii i zapowiadająca koniec świata Apokalipsa św. Jana. Chrześcijanie oczekując końca świata negują społeczny porządek (stąd rzymskie oskarżenia o wrogość wobec ludzi i cywilizacji). Zaczyna się dyskusja o naturze Jezusa: czy był człowiekiem wybranym przez Boga, czy Bogiem wcielonym w człowieka? W drugim przypadku Maria (matka Jezusa) mogła być dziewicą, mimo małżeństwa z Józefem i ciąży. Koncepcja „niepokalanego poczęcia”, czyli zapłodnienie bez seksu, była zgodna z nauką św. Pawła, który uważał, że wszelki seksualizm jest nieczysty. Jednak dla większości wczesnych chrześcijan, łącznie z Pawłem jest oczywiste, że ojcem Jezusa był Józef.
II – III wiek ne
Ekspansja chrześcijaństwa w całym basenie Morza Śródziemnego, Iranie i Etiopii. Pamfilon pisze, że pierwszymi misjonarzami byli apostołowie (wybrani uczniowie) Jezusa: Tomasz w Iranie, Andrzej w Poncie i na Rusi, Jan w Azji.
II – III wiek ne
Pojawia się wczesna patrystyka, czyli literatura tworząca zasady chrześcijaństwa, i apologetyka służąca jego obronie przed zarzutami przeciwników. W połowie II wieku ne Klemens Aleksandryjski, posługując się terminologią filozofii greckiej, traktuje chrześcijaństwo w kategoriach wiedzy a nie religii. Orygenes (II – III ne) kontynuuje pracę Klemensa i wprowadza do chrześcijaństwa neoplatońską teorię emanacji, Logos, wieczność świata oraz pierwotną równość wszystkich istniejących od zawsze duchów. Zaczyna się epoka Ojców Kościoła – pisarzy tworzących zręby chrześcijańskiej ideologii.
Tertulian (II – III ne) nie jest pierwszym nie jest pierwszym apologetą łacińskim. Wbrew greckim myślicielom łączącym nową religię z filozofią, Tertulian głosi ich całkowitą sprzeczność, bezsiłę rozumu (agnostycyzm) a potęgę wiary, materialność i ułomność ludzkiego ducha w porównaniu do idealnego Boga. Na ukształtowanie poglądów Tertuliana wpłynęła jego czasowa przynależność do montanistów żądających właśnie skrajnej prostoty i czystości wiary chrześcijańskiej.Pojawiają się też nowe interpretacje natury Jezusa. Neoplatońska groza („poznanie”) łączy Jezusa z egzotycznymi praktykami Egiptu, Bliskiego Wschodu i Indii. Gnostyk Marcjon jest dualistą: wyznaje sprzeczność materii i ducha, sprawiedliwości i miłosierdzia, Starego Testamentu i Nowego Testamentu. Jezus był dla niego duchem o pozornym ciele, który też pozornie umarł. Kościół Marcjona przetrwa kilka wieków w Syrii Natomiast adopcjonizm twierdzi, że Jezus był człowiekiem, który otrzymał łaskę Boga. Tak sądzi na przykład, biskup Antiochii, Paweł z Samosaty, założyciel Kościoła paulicjańskiego. Dyskusja nie doprowadza jeszcze do jakiegoś powszechnie akceptowanego rozwiązania.
Około 160 ne
Montanus tworzy sektę w Azji Mniejszej, oczekującą bliskiego końca świata. Odrzuca rozumowe interpretacje chrześcijaństwa. Mimo prześladowań montanisci przetrwają do VI wieku. Zwolennikiem tego kierunku jest wspomniany Tertulian.
II – III wiek ne
Chrześcijanie głoszą sukcesję nauki Chrystusa od apostołów do biskupów (przełożonych poszczególnych wspólnot duchownych). W tym czasie biskupi są wybierani przez wspólnotę. Powstaje kilka biskupstw – niezależnych centrów chrześcijaństwa: Jerozolima, Konstantynopol, Antiochia, Aleksandria, Kartagina, Rzym. Zaznacza się tendencja podporządkowywania słabszych ośrodków – zwłaszcza Rzym, siedziba cesarza, coraz wyraźniej dominuje na zachodzie; w dyskusji nad monotanizmem zwrócono się do biskupa Rzymu, Eleuteriusza, jako do wiarygodnego arbitra, chociaż nie przypisywano mu realnej władzy ani prawa do wydawania ostatecznych wyroków.
189 ne
Kolejnym biskupem Rzymu zostaje Wiktor. Wykazuje narastające tendencje dominacji Rzymu ujawnione przykładowo wyznaczeniem daty święta zmartwychwstania Jezusa (Wielkanoc). Według Rzymu, powinna to być niedziela, ponieważ Ewangelie mówią o zmartwychwstaniu nazajutrz po szabacie, natomiast na Wschodzie, też w zgodzie z Ewangeliami, świętowano 14 dzień miesiąca nisan, co zresztą zatwierdził synod (zjazd) w Efezie (190). Apodyktyczny nakaz Wiktora spotyka się jednak z oburzeniem, ponieważ biskup Rzymu nie ma prawa rozkazywać innym. Ostatecznie, aby uniknąć rozpadu chrześcijańskiej wspólnoty, Wiktor musiał wycofać się ze swoich żądań. Około 200 roku w oparciu o doktrynę o sukcesji nauki Chrystusa wyodrębnia się ostatecznie z chrześcijańskiej społeczności duchowieństwo podlegające odmiennym prawom i ocenom. Zaczyna się też zalecać celibat (bezżenność) duchownych albo posiadanie tylko jednej żony. Wzrasta zamożność duchowieństwa, zwłaszcza biskupów, co sprawia, że kler coraz ostrzej konkuruje o stanowisko najwyższego duszpasterza.
217 ne
Biskupem Rzymu zostaje – znany ze sprytnych operacji finansowych – Kalikst. Jego nieczysta przeszłość oraz dyskusyjne kwalifikacje powodują jednocześnie wybranie drugiego biskupa Hipolita (pierwszy „antypapież”), co zaowocuje w końcu buntem ludu, który zamorduje Kalista w roku 222.
228 – 229
Dwunastoletni Mani (syn księcia z wioski Mardinu w północnej Babilonii należącej do państwa Partów) doznaje pierwszego objawienia o odwiecznej walce światła i ciemności. Tworzy synkretyczną religię oparta na zasadach chrześcijaństwa i staroirańskim dualizmie dobra i zła. Chrystus według niego, jest istotą duchową, bogiem światłości, ale nie jest tożsamy z Jezusem. W 241 roku ne Mani udaje się na rok do Indii (Gondhara), a po powrocie zdobywa pierwszych wyznawców w prowincji Maiszan. Uzyskuje poparcie księcia Mihrszach, brata króla Partów, Szapura. Potem, nauczając swojej religii, wędruje przez całą Persję aż do stolicy Ktezyfont. W stolicy nawraca księcia Peroz, drugiego brata króla. Szapur otacza manicheizm opieką aż do swojej śmierci w 273 roku. Mani organizuje strukturę swego kościoła, dużo pisze w kilku językach (perski, sogdyjski, aramejski, turecki). Po persku jest też napisana główna i najświętsza księga manicheizmu –Szahpuhrakan. Mani wynajduje nowe pismo przyjęte potem przez kilka państw w Azji; jest też znanym ilustratorem, twórcą miniatur. Około 250 roku powstaje wyraźnie sformułowana idea piekła jako kary spotykającej po śmierci tych, którzy nie poddali się nakazom Kościoła.
250
Cesarz Decjusz, chcąc przywrócić siłę państwa, prześladuje chrześcijan zmuszając ich do powrotu do dawnej wiary. Ginie biskup Rzymu Fabian; jego miejsce przejmuje Korneliusz (251-253). Łagodny dla odstępców, chętnie przyjmuje ich z powrotem do Kościoła, co wywołuje gwałtowny opór rygorystów uważających odstępstwo za grzech niewybaczalny. Ich przywódca, Nowacjan, zostaje wybrany jako „właściwy” biskup Rzymu (drugi „antypapież”). Ostatecznie, w rezultacie rzymskich represji, obaj giną śmiercią męczeńską.
III – IV wiek
W Indiach powstają dwa kościoły obrządku syryjskiego, które tradycja wiąże ze św. Tomaszem, legendarnym apostołem subkontynentu indyjskiego.
254 – 257
Funkcje biskupa Rzymu sprawuje Stefan. Przeświadczenie o przynależnej mu władzy doprowadza niemal do schizmy kościołów północnej Afryki. Kiedy samowolnie unieważnia decyzję Afrykańczyków o usunięciu tamtejszych dwóch biskupów, Synod Kartagiński sprzeciwia się. Konflikt narasta, kiedy dochodzi do ustaleń, w jaki sposób należy przyjmować z powrotem chrześcijan – odstępców. Biskupi afrykańscy, podobnie, jak azjatyccy, stosowali tradycyjna praktykę ponownego chrztu, gdy Stefan nakazał im tylko nakładać ręce na grzesznika, a nieposłuszeństwo jego woli chciał karać wykluczeniem z Kościoła. Biskup Kartaginy Cyprian nie uznał tego dyktatu dowodząc, ze wszyscy przywódcy wspólnot są sobie równi. Paradoksalne – ale spór zażegnały dopiero śmierć Stefana i kolejne rzymskie prześladowania, w których też zginął Cyprian (258).
260
Jeden z pierwszych przykładów teologicznych sprzeczności między chrześcijaństwem łacińskim i greckim: biskup Rzymu, Dionizy, głosi równość Boga i Chrystusa, a biskup Aleksandrii, też Dionizy, twierdzi, że Chrystus pochodzi od Boga.
261
Uczniowie Maniego, Papos i Adda, przenoszą nowa naukę do Egiptu. Wkrótce konkurencyjny manicheizm staje się dla chrześcijan synonimem wszelkiego zła.
274
Król perski Bahram I rozpoczyna prześladowanie manicheizmu widząc w nim zagrożenie dla jedności państwa. Pod pretekstem zaznajomienia się z nauką Maniego ściąga go do Bet-lapat, przesłuchuje, potem nakazuje uwięzić i wydaje zakaz rozpowszechniania jego nauki. Mimo to manicheizm dociera – w tymże roku do Palestyny, przeniesiony przez ucznia Maniego imieniem Akuas. Po nim w Palestynie, Syrii i Egipcie działają dwaj inni misjonarze: Tomasz i Hermeias.
276 – 277
Śmierć Maniego w więzieniu. Do końca uważa się za proroka wyznaczonego przez Chrystusa – boga światłości. Mimo śmierci proroka manicheizm rozprzestrzenia się po całym Bliskim Wschodzie, w północnej Afryce, Hiszpanii, Galii i na Bałkanach. Już w 297 roku ne rzymski cesarz Dioklecjan, uznając destrukcyjną role wyznania, każe tępić go podobnie jak chrześcijaństwo.
III –IV
Ariusz głosi, że Jezus był istotą stworzoną przez Boga specjalnie dla zbawienia świata. Nie był, więc człowiekiem, ale też nie był bóstwem.
Pierwsza połowa IV
Euzebiusz pisze pierwsza historię chrześcijaństwa.
IV
Sekta donatystów, opierając się na dosłownej interpretacji Pisma Świętego głosi w Północnej Afryce i Iranie duchowa czystość i równość ludzi, co spotyka się ze zrozumiałym potępieniem ze strony hierarchii duchownej.
IV –VI
Arianizm staje się religia większości Germanów i najsilniejszą forma chrześcijaństwa.
311
Grzegorz Iluminator wprowadza chrześcijaństwo do Armenii, która staje się w ten sposób pierwszym państwem chrześcijańskim. Rychło okazuje się, że nowa religia państwowa doprowadza do prześladowania – grabienia, wypędzania, a nawet mordowania innowierców. Ulęgają niszczeniu, uznane za pogańskie, stare świątynie, dzieła sztuki i zabytki piśmiennictwa.
311
Chrześcijanie zaczynają prześladować manicheizm jako swego konkurenta w Rzymie.
313
Cesarz Konstantyn wydaje edykt mediolański, czym ostatecznie przerywa prześladowania chrześcijan zrównując ich religię z innymi aktualnymi wyznaniami. Późniejsza chrześcijańska tradycja opowiada o dziesięciu (symboliczna liczba sugerująca jakiś „boży plan”) prześladowań wyznawców Jezusa przez pogańskich Rzymian. Pierwsze zaczął Neron w roku 64 ne, drugie – Domicjan w roku 94 ne, trzecie - w 104 roku za Trajana, czwarte w 166 roku za rządów Marka Aureliusza, piąte miało rozpocząć się w 202 roku, szóste w 236, siódme w 250, ósme w 252, dziewiąte w 257 i ostatnie w roku 303 na rozkaz Dioklecjana. Konstantyn nadaje przywileje biskupowi Rzymu Sylwestrowi I. Konsoliduje Rzym i chce zromanizować chrześcijaństwo wprowadzając elementy mitraizmu i kultu słońca, łącząc święta różnych religii i mitologizując Jezusa. W 321 roku ustanawia niedziele jako dzień wolny od pracy – wspólny dla większości religii w Rzymie (chrześcijanie ostatecznie rezygnują z żydowskiej soboty).
Od 313
Manichejczycy, aby uniknąć chrześcijańskich prześladowań, często podają się za wyznawców Jezusa. Ale kolejni nawróceni na chrześcijaństwo cesarze rzymscy, tacy jak: Konstantyn, Walentynian I (372), Teodozjusz I (381, 382, 383, 393), Walentynian III (445), wydają edykty nakazujące niszczyć manicheizm. Mimo pogromów, wypędzeń, tortur czy wręcz eksterminacji, jakiej poddawani są manichejczycy, religii ich nie udaje się całkowicie zlikwidować.
314
Koniec chrześcijańskiego pacyfizmu w Rzymie – narodziny pojęcia „wojny sprawiedliwej”. Wyznawcy Chrystusa, którzy dotąd odmawiali służby wojskowej oraz udziału w wojnie i przemocy, teraz mają obowiązek stawania do walki w interesie swego chrześcijańskiego państwa.
314
W Arles biskupi zakazują lichwy, czyli pożyczania pieniędzy na procent, uznając ją za grzech. Zakaz lichwy, której stosowanie uznano za niezgodne z zasadami chrześcijaństwa, potwierdzają później kolejne sobory i synody w Nicei (325), Kartaginie (342), Aix (789) i Lateranie (1139).
325
Cesarz Konstantyn zwołuje w Azji Mniejszej Sobór Nicejski – z myślą, aby nowa religia okazała się też ideą scalającą i wzmacniającą państwo. Staraniem biskupa Atanazego sobór ustala jedyny słuszny „nicejski symbol wiary” (współistnienie w Jezusie natury boskiej i ludzkiej), potępia arianizm i tworzy dogmat Trójcy Świętej, Bóg Ojciec, Duch Święty, Jezus Chrystus). Ustalono tez teksty kanoniczne (pisane pod natchnieniem Boga), w skład, których wchodzą jedynie cztery Ewangelie, niektóre Listy, Dzieje Apostolskie i Apokalipsa. W IV wieku powstaje też pierwszy zbiór przepisów prawnych znanych jako Konstytucje Apostolskie.
337 – 361
To lata panowania cesarza Konstancjusza – wyznawcy arianizmu; cesarz jako pierwszy zakazuje prawnie wyznawania starych religii, a za ich wyznawanie wprowadza karę śmierci i konfiskatę mienia.
340 – 345
Pachoniusz zakłada wspólnotę pustelników (laurę) w Egipcie inicjując tym samym chrześcijańskie życie klasztorne. Potem św. Anatazy przeniesie ten model do Italii. Ideałem pustelników, a później zakonników, jest wyrzeczenie się posiadania własności wzorem ewangelicznej wspólnoty Jezusa.
356
Umiera sławny pustelnik egipski św. Antoni. Samotność, realizowana często w dziwnych warunkach (Szymon na wysokim słupie), staję się popularną formą egzystencji służącą uduchowieniu chrześcijan. Coraz częściej chrześcijanie, późniejsi świeci, stosują najróżniejsze metody umartwiania się i dręczenia grzesznego ciała – celibat, głód (post), brak higieny, dobrowolna kastracja, wystawianie się na palące słońce, zadawanie sobie bólu…
347 – 357
Rozpoczynają się chrześcijańskie prześladowania innowierców oraz tak zwanych heretyków, czyli nieprawomyślnych chrześcijan (nie minęło pół wieku, kiedy „pogański” cesarz Dioklecjan prześladował chrześcijan).
361 – 363
Cesarz Julian – zwany przez chrześcijan apostatą (odstępcą), bo przywraca dawne rzymskie wartości – przerywa chrześcijańskie prześladowania dawnych wierzeń i pragnie powrotu do tolerancji. Ginie jednak w walce z Persami, a uszczęśliwieni tym faktem chrześcijanie wymyślają legendę, jakoby umierając miał powiedzieć: „Galilejczyku zwyciężyłeś”.
366
Wybrano jednocześnie dwóch biskupów Rzymu, Damazego i Ursyna, co wywołało krwawe walki o władzę. Gdy zwolennicy Ursyna zamknęli się w Bazylice Laterańskiej, ludzie Damazego przypuścili regularny szturm – rąbiąc drzwi, wrzucając płonące pochodnie, a nawet zrywając dach świątyni. W rezultacie ginie 137 osób. Dopiero na drugi dzień rzymska policja przywraca porządek. Biskupem zostaje ostatecznie Damazy I (366-384).
375 – 383
Zachodnio rzymski cesarz Flawiusz Gracjan zaczyna prześladowania wyznań niechrześcijańskich krając, na przykład wyrywaniem języka.
378
Biskup Rzymu, Damazy I, staje przed sądem oskarżony o zabójstwo i rozpustę. Wyrokiem sądu zostaje uniewinniony, ale wykorzystuje sytuację, aby wystąpić do cesarza o uwolnienie duchowieństwa spod sądownictwa świeckiego.
378
Na synodzie w Antiochii Damazy I ogłasza, że wszyscy biskupi chrześcijańscy muszą uzyskiwać akceptację biskupa Rzymu, co stanowi już wyraźną próbę zawłaszczenia władzy kościelnej na wzór władzy cesarskiej. Potwierdzi to jeszcze raz na synodzie w Rzymie (382).
W dekadzie lat 370
Na życzenie Damazego – św. Hieronim pisze łacińską Biblię znaną Vulgata, „jedyną słuszną” dla Kościoła łacińskiego. Będzie ona jednym z głównych elementów walki Rzymu o prymat wśród chrześcijan. Vulgata obejmuje część żydowskiej Biblii (Stary Testament) oraz cztery kanoniczne Ewangelie, Dzieje Apostolskie i Apokalipsę jako Nowy Testament. Będzie podstawowym tekstem dla katolicyzmu. Dopiero w 1350 powstaje niemieckie tłumaczenie Nowego Testamentu. W katolicyzmie aż do XII wieku tłumaczenia Pisma Świętego będą musiały być akceptowane przez papieską inkwizycję i cenzurę.
379 – 395
Podczas panowania wschodnio rzymski cesarz Teodozjusz I Wielki zakazuje wyznawania innych religii poza chrześcijaństwem.
381
Sobór w Konstantynopolu zajmuje się arianizmem, który zagraża jedności Kościoła. Ustala tez zasadę, że biskup Rzymu i patriarcha Konstantynopola są sobie równi w kwestiach dyscyplinarnych i administracyjnych, ponieważ reprezentują dwie stolice cesarskie. Oczywiście nie chcą tego uznać kolejni biskupi Rzymu.
384
Święty Hieronim, faworyt Damazego I, rozczarowany, że nie wybrano go nowym biskupem Rzymu, obawiając się wrogów, wyjeżdża do Egiptu i Palestyny, gdzie do roku 420 pędzi żywot pustelnika.
Druga połowa IV wieku
Biskup Apolinary z Azji Mniejszej naucza, że Jezus ma ciało człowieka i duszę Boga.
Druga połowa IV – V
Po ustaleniu (w 325) podstawowych dogmatów chrześcijaństwa zaczyna się apologetyka – nieszukająca już zasad, ale ich broniąca. Wyróżnia się w tym grecki pisarz Grzegorz z Nyssy (325-394) adaptujący platońskie idee i racjonalizm oraz neoplatoński powrót świata do stanu pierwotnego. Orygenes i Tertulian zostają potępieni.
IV – V
Jeden z najwybitniejszych apologetów – Aurelianus Augustinus (354-430), łaciński biskup Hippony w Afryce, wcześniej manichejczyk, a później św. Augustyn – akceptuje platońskie idee (idealizm), ale umieszcza je w Bogu, zaś świat, pojmowany przez Greków jako wynik rozwoju, jest dla niego tworem boskiej łaski. Powstaje, więc ostre rozgraniczenie potężnego, duchowego Boga i znikomego materialnego świata. Odrzuca racjonalizm i obiektywne poznanie na rzecz czystej wiary (fideizm). W De Civitate Dei (O Państwie Bożym) uzasadnia istnienie duchowieństwa, które w tym czasie cieszy się już bardzo dodatnim, chociaż wcale nie zbożnym, życiem, przy czym chciwość i rozpustę, zwłaszcza rzymskiego kleru, piętnuje również św. Hieronim. Poza Państwem Augustyna pozostają niechrześcijanie, zwłaszcza znienawidzeni żydzi – „mordercy Pana Jezusa”, których należy prześladować. Augustianizm będzie dominował w katolicyzmie do XIII wieku.
384 – 399
Biskupstwo Rzymu obejmuje Syrycjusz. Jako pierwszy zastrzega wyłącznie dla siebie używanie tytułu „papież” (385) przysługującego dotąd wszystkim patriarchom. Wsławia się pychą i dążeniem do władzy absolutnej. Papiestwo staje się wyraźną repliką cesarstwa.
394
Teodozjusz pokonuje rządzącego Cesarstwem Zachodnim Eugeniusza i każe go stracić. Jest to ostateczny upadek dawnej cywilizacji; Eugeniusz był ostatnim cesarzem, który dążył do przywrócenia starych wartości i powstrzymania chrześcijańskiej ekspansji.
394
Ostatnia 291 olimpiada. Zakazano organizowania „pogańskich” zawodów, Olimpie później (426) zburzono, a Fidiaszowy posąg przewieziono do Konstantynopola, gdzie stopi się w pożarze w 475 roku. Resztki Olimpii zburzą trzęsienia ziemi w 522 i 551 roku. Igrzyska będą jeszcze rozgrywane w Antiochii, (ale tylko do 530). Higiena ciała, sport i gry zostają potępione, ponieważ odciągają chrześcijan od myśli o zbawieniu. Likwidacja widowisk sportowych, zwłaszcza okrutnych walk gladiatorów, powoduje narastanie agresji tłumów kibiców. Grupy fanów podczas bizantyjskich wyścigów rydwanów zaczynają wzajemnie ze sobą walczyć, dochodzi do zabójstw i napadów, czasem plądrowania miasta. W 523 roku występują nawet przeciw cesarzowi Justynianowi, co kończy się krwawym poskromieniem tłumu.
401 – 417
Pontyfikat Innocentego I, syna papieża Anastazego I (399-401), właściwego twórcy scentralizowanej, monarchicznej struktury Kościoła łacińskiego. Z początkiem V wieku Eutyches z Konstantynopola i Dioskur z Aleksandrii tworzą monofizytyzm, uznający ideę jednej osoby Jezusa, ale o dwojakiej naturze – boskiej i ludzkiej – zlanej w całość zdominowaną przez element boski. Idea spotyka się zrazu z potępieniem patriarchy Konstantynopola Flawiana, co nie przeszkadza jednak, aby później jeszcze w tym samym i następnym wieku uformował się monofizycki Kościół koptyjski uznający patriarchat Konstantynopola. Monofizytyzm opanowuje Egipt i dociera do Etiopii.
V – XVI
Kler chrześcijański próbuje w Europie zlikwidować sport i gry jako zajęcie niemoralne. Wyjątek stanowiły szachy, mimo ze przybyły z krajów muzułmańskich, a także późniejsze kręgle – popularne wśród niemieckich mnichów. Z czasem pojawiają się nowe formy sportu, zwłaszcza sztuki walki i turnieje, czyli zawody rycerskie (od XI wieku), które jednakże rozmiarami nie dorównują dawnym rzymskim i greckim igrzyskom. Wyprawy krzyżowców do krajów muzułmańskich zapoznają Europę z nowymi grami. Od V wieku zamek Anioła staje się coraz częstszym schronieniem biskupów Rzymu nie tylko przed najeźdźcami z zewnątrz, ale i przed gniewem ludu i częstymi buntami. Potężna cytadela powstała z wielkiego mauzoleum zbudowanego przez cesarza Hadriana w latach 135 – 139. Pochowano w nim pięciu cesarzy.
418
Sobór w Kartaginie potępia pelagiaryzm (od założyciela, Pelagiusza), który głosi, ze człowiek ma pełnie osobistej wolnej woli i nie obciąża go grzech pierworodny.
418 – 422
Pontyfikat Bonifacego I umacnia prymat biskupstwa rzymskiego, co ujawnia się miedzy innymi w nakłonieniu cesarza Teodozjusza II do oddania Rzymowi Ilirii podlegającej dotychczas patriarsze Konstantynopola. Bonifacy wsławia się też dekretem odbierającym niewolnikom prawo do kapłaństwa oraz zakazem, zabraniającym kobietom jako „istotom nieczystym”, dotykania jakichkolwiek sprzętów liturgicznych.
428
Nestoriusz, patriarcha Konstantynopola (428-431), głosi całkowity dualizm Jezusa mającego dwie niezależne natury: ludzka od Marii i boska od Boga. Nestorianizm rozprzestrzenia się wkrótce w Azji.
431
Sobór w Efezie potępia nestorianizm. Zaczyna też kult Marii jako matki Jezusa. Walnie przyczynia się do tego św. Cyryl przekupując niektórych biskupów, aby głosowali zgodnie z jego wolą. Cyryl wsławił się wcześniej (415) podjudzeniem tłumu do ataku na Hypatię, sławna filozofkę z Aleksandrii, którą zawleczono do jednego z kościołów, gdzie chrześcijańscy fanatycy rozszarpali ja na strzępy.
432 – 440
Pontyfikat Sykstusa III. Aby przeciwstawić swoją siedzibę rywalizującym z nim patriarchom wschodnim, papież przekształca Rzym w miasto przepychu, w czym objawiać się ma potęga papiestwa.
440 – 461
Pontyfikat Leona I Wielkiego, który od 449 roku uważa się za głowę chrześcijaństwa i następcę św. Piotra. Tradycyjnie już nie uznają tego samodzielni biskupi Konstantynopola, Antiochii, Aleksandrii i Kartaginy. W słabnącym cesarstwie papież osiąga wielkie wpływy polityczne – głównie dzięki udanym rozmowom z zagrażającym Rzymowi Attylą, a potem próbę układów z Genserykiem, władcą Wandalów. W tym drugim przypadku nie ocalił bogactw miasta, ale wyprosił zaoszczędzenie trzech wielkich kościołów oraz życia mieszkańców.
449
Zwołano sobór w Efezie, który ma rozstrzygnąć kontrowersje wokół monofizytyzmu. Dochodzi do bójki, w której ginie jeden z biskupów. Cofnięto potępienie, Eutychesa, ale papież unieważnia sobór.
451
Kolejny sobór, tym razem w Chalcedonie (koło Konstantynopola), potępia monofizytyzm. Biskupi po raz pierwszy oficjalnie zastosują klątwę: religijne wyklęcie przeciwników. Klątwa stanie się odtąd przez wieki całe orężem walki i narzędziem prześladowań innowierców i wszelkich niewygodnych dla Kościoła ludzi.
483
Następuje pierwsze zerwanie stosunków pomiędzy Rzymem a Konstantynopolem („schizma”). Papież Feliks II rzuca klątwę na patriarchę Akacjusza, ponieważ uważa go za monofizytę. Akacjusz odpowiada tym samym. Rozłam potrwa 35 lat.
492 – 496
Pontyfikat papieża Gelazego, który wykorzystując upadek władzy cesarza na Zachodzie (i sukcesy barbarzyńców) po raz pierwszy ośmiela się otwarcie sformułować tezę o wyższości władzy papieskiej nad cesarską (i wszelka „ziemska”).
496
Frankowie przyjmują chrzest od biskupa Rzymu. Jest to pierwszy sukces papiestwa w ariańskiej Europie. Północna Afryka jest w tym czasie głównie monofizycka, a zachodnia Azja nestoriańska.
V – VI
Cesarz Justynian ogłasza, że za posiadanie ksiąg manichejskich grozi kara śmierci. Mimo to w X – XV wieku ludowe antyfeudalne ruchy w Armenii, Bułgarii, Bośni, Italii i południowej Francji (albigensi) często posługują się manichejską ideą równości wszystkich ludzi.
VI
Powstaje monoficki kościół syryjski (rozkwit w XII, a od XX wieku jako Kościół jakobiński).
VI
Mnich Dionizy ustala kalendarz chrześcijański i na podstawie danych ewangelicznych (Łk 2, 3) ustala dzień narodzin Jezusa na 25 grudnia. Myli się przy tym wyznaczając z opóźnieniem kilku lat pierwszy rok ery chrześcijańskiej. Błąd wykażą później astronomowie obliczając, kiedy na niebie była widoczna Kometa Halleya zwykle uważana za Gwiazdę Betlejemską, mającą towarzyszyć narodzinom Jezusa. Oczywiście, istnieje też możliwość, że jakieś inne ciało niebieskie albo zjawisko rozświetliło wtedy niebo. A nie można też wykluczyć, że owo światło pojawiło się kilka lat przed lub po narodzeniu przyszłego proroka, a jedynie twórcy legendy połączyli później te fakty ze sobą.
VI – X
Powstaje spowiedź (indywidualne wyznawanie grzechów przed kapłanem) i odpust, czyli wybaczenie win. Z czasem odpusty będą nawet kupowane przez bogatych i dojdzie do absurdalnych sytuacji, kiedy wierni będą sobie nawzajem sprzedawać posiadane odpusty, dzielić je lub łączyć i, odpowiednio do tego, wydłużać lub skracać swoją pośmiertną pokutę w czyśćcu.
514 – 523
Pontyfikat papieża Hormizdasa; papież kończy rozłam i wymusza na Konstantynopolu uznanie swego prymatu.
528
Cesarz Justynian zakazuje wybierania na biskupów księży posiadających dzieci. Chodzi o unikniecie wyższych kosztów utrzymania i dziedziczenia dóbr. W ciągu następnych kilkudziesięciu lat przepisy przeciw księżym dzieciom i żonom będą stopniowo zaostrzane.
529
Św. Benedykt z Nursji zakłada klasztor na Monte Cassino tworząc zarazem zakon benedyktynów, który wsławi się przysłowiową pracowitością i przepisywaniem książek.
536 – 537
Pontyfikat papieża Sylweriusza, syna papieża Hormizdasa. Bizancjum podbija Rzym, a papież zostaje pozbawiony władzy przez cesarzową Teodorę. Jego miejsce zajmuje Wigiliusz (537-555) całkowicie zależny od Bizancjum. Każe Sylweriusza zagłodzić na śmierć.
553
Sobór w Konstantynopolu ostatecznie odrzuca dyskutowaną dotąd reinkarnację (po grecku metempsychosis). Do tego roku chrześcijaństwo nie zajmowało wyraźnego stanowiska w tej kwestii i, na przykład, Orygenes (zmarł 354 ne) mógł głosić reinkarnację oraz system hipostaz od Boga poprzez Chrystusa do świata materialnego. Hipostazy zostały przejęte przez oficjalna teologię chrześcijańską, mimo formalnego potępienia samego Orygenesa. Papież Wigiliusz, pod naciskiem cesarza, przechodzi na stronę monofizytów, czym zrazi do siebie cały łaciński zachód.
556 – 561
Nowy papież Pelagiusz, chociaż zapewnia łacinników, że monofizytyzmu nie poprze na swoje stanowisko zostaje wyznaczony przez cesarza Bizancjum. Odtąd przez niemal dwieście lat wszyscy kolejni papieże będą musieli prosić cesarzy o akceptację sprawowanej przez nich funkcji.
VI – VII
Pojawienie się Muhammada (Mahometa) z Mekki, proroka monoteistycznej religii Arabów (570-632). Według wyznawców doktryny, Muhammada jego nadejście miało być zapowiedziane przez Biblię (Księga Rodzaju 12, 17; Księga Daniela 2) i Nowy Testament (Mateusz 21; Apokalipsa 2). Prorok doznaje objawień przynoszonych mu przez anioła do jaskini, w której zwykł się modlić, i zaczyna publiczna działalność nawracając na religię zwaną islam („posłuszeństwo wobec Boga”).
580
Longinus przynosi do Nubii chrześcijaństwo w wersji monofizyckiej.
590 – 604
Pontyfikat Grzegorza I. Grzegorz ogłasza prymat papieży nad całym światem chrześcijańskim i buduje ziemska potęgę Kościoła. Wysyła misjonarzy do Brytanii i nawiązuje kontakty z Germanami. Z takim zapałem realizuje ideał umartwiania grzesznego ciała, że doprowadza się w końcu do przedwczesnej śmierci. W VII wieku Joannes Scholasticos (Jan Scholastyk) z Antiochii tworzy kodeks prawa kanonicznego Nomokanon – przyjęty w kościołach prawosławnych. Zachowuje zasadę kolegialności decyzji na soborach (zjazdach) oraz równość wszystkich biskupów odrzucając tym samym prymat papieży. W VII wieku powstaje w zachodniej Azji monoteletyzm – według niego Jezus miał posiadać ludzkie ciało, ale boską wole. W VII wieku następuje utworzenie w Bagdadzie patriarchatu nestoriańskiego.
604 – 606
Pontyfikat papieża Sabiniana Znany ze zdolności finansowych – zgromadził zboże w swoich spichrzach, by podczas głodu w roku 605, sprzedawać je z ogromnym zyskiem.
622
W Arabii Muhammad i jego zwolennicy, muzułmanie, potajemnie opuszczają Mekkę, gdzie nie mogą spokojnie żyć ze względu na silną grupę wyznawców tradycyjnego arabskiego politeizmu. Jest to „hidżra”, ucieczka do Jatrib (miasta handlowego konkurującego z Mekką), które odtąd będzie nazwane Medyną. Stąd prorok stopniowo podporządkowuje sobie i nawraca na islam zachodnia Arabię, samą Mekkę (630) i cały Półwysep Arabski (632). Starą mekkańską świątynię Kaaba i Czarny Kamień uznaje za najważniejsze sanktuarium islamu. Hidżra staje się potem początkiem muzułmańskiej ery. Następcy Muhammada jako przywódcy religijni i polityczni będą się nazywać kalifami.
625 – 638
Pontyfikat papieża Honoriusza I. Świetny organizator, który i odbudowuje zrujnowana gospodarkę i umocni polityczne wpływy Rzymu. Jednak brak wykształcenia doprowadza go do zabawnej pomyłki. Patriarcha Konstantynopola Sergiusz I zwrócił się do niego o zajęcie stanowiska w sprawie sporu Sofroniusza z Jerozolimy i Cyrusa z Aleksandrii o naturę Jezusa. Honoriusz, nie bardzo rozumiejąc, co czyta, poparł Sofroniusza, którego stanowisko wyrażało monoteletyzm. Dlatego na soborze w Konstantynopolu zostaną później wyklęci nie tylko prawdziwi monoteleci, ale też niczego nie świadom Honoriusz I.
633
Na polecenie kalifa Abu Bakra – Zajd Ibn Tabit zbiera zapiski przemówień arabskiego proroka Muhammada i układa je w jedna księgę. Odtąd jest ona źródłem wiary i prawa. Inne księgi muzułmanów to Biblia żydów oraz Nowy Testament chrześcijan jako wcześniejsze, niedoskonałe wykładnie monoteizmu. W latach 634 – 650 islam, choć rozpowszechniony drogą podbojów: Syria (636-640), Irak (637), Jerozolima (638), Egipt (639-646) oraz w Iranie (640-650), przyjmowany jest zwykle jako wyzwolenie od ucisku, gdyż okazuje się tolerancyjny – na ogół nie narzuca swej wiary przemocą i nie prześladuje żydów, chrześcijan i manichejczyków, traktując ich jako wyznawców tego samego Boga.
635 – 636
Kalif Omar wypędza z Półwyspu Arabskiego żydów i chrześcijan, chociaż nadal pozostają oni pod specjalna ochrona muzułmanów.
651
Kalif Utman nakazuje, aby Zajd Ibn Tabit zredagował jednolity tekst przemówień Muhammada na podstawie zapisu z roku 633. Powstaje w ten sposób Koran. Wszystkie inne teksty przypisywane prorokowi zostają zniszczone. Koran według tradycji, jest tylko odbiciem świętej księgi Boga istniejącej od zawsze w niebie. Drugim źródłem wiedzy o naukach proroka są Hadisy, stanowiące rdzeń początkowo ustnej tradycji (sunna) opowieści o życiu i czynach Muhammada.
680
Sobór w Konstantynopolu potępia monoteletyzm, który jednak utrzyma się na Cyprze aż do XII wieku, kiedy zniszczą go krucjaty; w muzułmańskiej Syrii przetrwa jako Kościół maronicki do XX wieku.
726 – 787
W Bizancjum rozwija się ruch ikonoklastów („niszczycieli obrazów”) zadających zniesienia kultu obrazów na podstawie dekalogu (biblijna Księga Wyjścia 20; chrześcijanie usunęli drugie przykazanie, a ostatnie podzielili na dwa.
731 – 741
Pontyfikat papieża Grzegorza III, uznanego świętym. Aby zdobyć samodzielność, papież zdradza cesarza rezydującego w odległym Konstantynopolu i sprzymierza się z Longobardami; potem z kolei zdradza Longobardów i próbuje nakłonić do wojny z nimi Franków.
741 – 752
Pontyfikat Zachariasza, który jako pierwszy, wykorzystując słabość Bizancjum, nie prosi cesarza o zatwierdzenie go na stanowisku biskupa Rzymu. Prowadzi politykę podstępnego odbierania posiadłości Longobardom, a ich władcę zsyła do klasztoru. Również uznany za świętego.
Druga połowa VIII – XVII wieku
Islam rozprzestrzenia się w Afryce (wypierając chrześcijaństwo) oraz w Indiach, Indonezji i środkowej Azji.
754
Papież Stefan II oddaje się pod opiekę Franków, aby zrównoważyć siłę, Longobardów, którzy odebrali Bizancjum formalna władzę nad Rawenną i Rzymem (749) i dążą do zajęcia całej Italii. Papież przedstawia frankijskiemu władcy Pepinowi sfałszowany dokument, rzekomo pochodzący z roku 315, w którym Konstantyn Wielki nadaje biskupom Rzymu ziemie w centralnej Italii. „Dar Konstantyna” staje się podstawą dla politycznej aktywności papiestwa na ponad tysiąc lat. Dopiero w roku 1440 Lorenzo Valla udowadnia, że dokument został sfałszowany: zawarte w nim szczegóły nie zgadzają się z faktami historycznymi, a język, w którym jest napisany, jest zepsutą łaciną w wersji średniowiecznej. Jedenastu następnych papieży będzie zakazywać ujawnienia tych odkryć, ale i tak Marcin Luter wykorzysta je przeciw papiestwu. W 755 roku z nadania Frankonii powstaje Państwo Kościelne. W zamian papież, w imieniu Boga, koronuje władcę Franków na króla. Ten rytuał nadawania korony przez papieża stanie się potem powszechny w całej katolickiej Europie.
IX
Chiwi z Balch, pierwszy żydowski racjonalista, w książce zawierającej dwieście pytań do żydowskiej religii poddaje krytyce Biblię, Talmud i tradycyjny judaizm, wskazując na całkowicie irracjonalny charakter judaizmu oraz antropomorficzne i pełne sprzeczności rozumienie Boga w Biblii. W IX wieku Al. – Nazzam reprezentuje arabski nominalizm. Jest jednym z najskrajniejszych mutazylitów odrzucających wszechmoc Boga i uczących o równości ludzi ze zwierzętami, które też maja być zbawione. Natomiast Al. – Kindi, inny arabski filozof mutazylita, głosi całkowitą niezależność rozumu od wiary. Uważa, że Bóg musiał stworzyć świat, bo taka jest jego natura, a człowiek posiada indywidualną, nieśmiertelną duszę. W IX wieku pierwszym wybitnym filozofem chrześcijańskiej Europy jest Johannes Scotus Eriugena, który wbrew kościelnym zasadom dąży do interpretacji wiary poprzez rozumowanie, a nie na odwrót. Stąd jego panteizm, neoplatońskie poglądy o niepoznawalności Boga i predestynacji (to Bóg wyznacza niektórych ludzi do zbawienia). Spotyka się z potępieniem ze strony Kościoła. Jego uczeń Eryk z Auxerre (841-876) jest pierwszym nominalistą. Od 813 roku Santiago de Compostella staje się najsławniejszym pielgrzymkowym centrum zachodniej Europy.
817 – 824
Pontyfikat papieża Paschalisa I, uznanego później świętym. Choć w swej rezydencji każe oślepić i ściąć zwolenników cesarza, sam ogłasza się niewinnym, przy czym twierdzi, że nikt na ziemi nie ma prawa sądzić papieża. Z początkiem IX wieku papież ustanawia naukę o wniebowzięciu (a nie zwykłej śmierci) Marii. W 842 roku dla uczczenia ostatecznego zwycięstwa tradycjonalistów nad ikonoklastami Kościół bizantyjski (prawosławny) wprowadzi z tej okazji specjalne święto triumfu.
844 – 847
Pontyfikat Sergiusza II. Jest to pierwszy papież handlujący urzędami kościelnymi; swego brata, oskarżanego o liczne przestępstwa, wyświeca na biskupa.
Około 850
We Francji powstaje zbiór praw uzasadniających władzę papieża. Pogłębia się podział na łaciński, coraz silniej centralizowany katolicyzm papieży i tradycyjnie samodzielne kościoły wschodnie. W tych ostatnich obowiązują prawa Nomokanon zwłaszcza w wersji Focjusza (Fotius) i w słowiańskiej przeróbce jako Korniło, (czyli „ster”).
IX – X
Cyryl i Metody dokonują nawrócenia Wielkich Moraw, Czech i Wiślan w obrządku słowiańskim (liturgia odprawiana w miejscowym języku, a nie po łacinie). Po śmierci Metodego (w 885) jest wprowadzany obrządek łaciński. Upowszechnianej wśród Słowian nowej religii towarzyszy wyższa kultura i technologia.
867
Zerwanie kontaktów między łacińskim Rzymem i greckim Konstantynopolem; łacinnicy zmienili „nicejski symbol wiary” z roku 325 wprowadzając Filioque (po łacinie „i Syna) twierdząc, że Duch Święty pochodzi od Ojca i Syna, a nie Syn od dwóch pierwszych. Łacinnicy ustalając, że papież jest namiestnikiem Syna Chrystusa, starają się w ten sposób podnieść jego prestiż. W istocie jednak chodzi o głębokie różnice kulturalne i wpływy polityczne.
882
Pierwszy mord na papieżu: Jana VIII truje i dobija młotkiem jego krewny.
891 – 896
Pontyfikat papieża Formozusa. Po jego śmierci władzę obejmuje Bonifacy VI, ale już po czternastu dniach umiera.
896 – 897
Papież Stefan VI zapisuje się w historii zwołaniem tak zwanego „trupiego synodu”. Nakazuje wydobyć z grobu rozkładające się już zwłoki Formozusa, swego wroga politycznego i poprzednika, posadzić je na tronie i osądzić. Potem wydobywa je z grobu raz jeszcze po to, by wrzucić je do Tybru. W kilka miesięcy później sam zostaje uwięziony i uduszony. Po nim, po kilka miesięcy rządzą Roman i Teodor, po czym wrogowie stronnictwa Formozusa wybierają Sergiusza III; jednakże wobec przewagi swoich przeciwników muszą ustąpić i papieżem zostaje Jan IX (898-900).
IX – X
Żydowski mutazylizm, racjonalna interpretacja Boga, osiąga swój szczyt. Jednym z największych myślicieli tego kierunku jest Dawid Ibn Merwan z Raqqa (z Iraku) zwany też – z powodu zmiany wyznania z judaizmu na chrześcijaństwo i powrotu na judaizm – Al. Mukammi, (czyli „skoczek”). Jego studia doprowadzą go do ścisłego monoteizmu i racjonalizmu. Równolegle muzułmanin Al. – Farabi uczy o wiecznej materii istniejącej niezależnie od Boga, który ją tylko uformował, i o nieśmiertelnej duszy człowieka mającej wolną wolę.
900 – 903
Na tronie kolejny papież formozjański – Benedykt VI. Po jego śmierci na tron wstępuje Leon V, ale zostaje obalony przez Krzysztofa, który sam siebie mianuje papieżem.
904 – 911
Papieżem zostaje Sergiusz III, pierwszy z potężnego rodu hrabiów Tusculum. Na tron wprowadza go Teodora, żona Theophylactusa, senatora Rzymu. Sergiusz wkracza zbrojnie do Rzymu i każę zabić Krzysztofa i Leona V. Teodora za pomocą intryg, praktycznie rządzi miastem i decyduje o polityce papiestwa. Tę rolę przejmie potem jej córka Marozja, która z Sergiuszem III zdradza swoich trzech kolejnych mężów. Od Teodory zaczyna się okres w historii papiestwa znany jako saeculum obscurum (ciemne stulecie) albo też pornokracja, co sławny historyk z XVII wieku, kardynał Cesare Baronio, tłumaczy jako „rządy kobiet”.
910
Książę Akwitanii Wilhelm I zakłada benedyktyński klasztor w Cluny, który niemal natychmiast staje się ośrodkiem reform: zdecydowanie zwalcza rozpustę i chciwość mnichów wskazując konieczność zwrotu ku życiu duchowemu i modlitwie.
912
Aszari zapoczątkowuje tradycjonalny ruch aszarytów skierowany przeciw mutazylitom. Filozofia ma tylko służyć udowadnianiu tez islamu. Poglądy Aszariego rozwijają potem Al. – Bakilami i najwybitniejszy z nich Al. Gazali (1058-1111).
914 – 928
Papieżem został Jan X, kolejny kochanek i protegowany Teodory, na rozkaz jej córki, Marozji, uduszony poduszką. Marozja planuje osadzić na papieskim tronie swego syna, ale jeszcze na razie nie udaje się jej tego osiągnąć. Chwilowo rządzą, więc Leon VI (928) i Stefan VII (928-931).
931 – 935
Marozja w końcu wprowadza na papieski tron swojego syna jako Jana XI. Staje się niepodzielną panią Wiecznego Miasta. Jej samowola, okrucieństwa, zbrodnie i orgie doprowadzą jednak do buntu mieszkańców. Na ich prośbę syn Marozji, Alberyk II, napada na matkę i brata w Zamku Świętego Anioła, i oboje wtrąca do więzienia. Teraz on wyznacza czterech kolejnych papieży, posłuszne mu marionetki.
955 – 964
Pierwszym, którego Alberyk wyznaczył jest jego osiemnastoletni syn Jan XII. Znany z wulgarności, braku wykształcenia, sodomii i ceremonii wyświęcania duchownych przeprowadzanych w… stajni. Papieski pałac słynie z orgii seksualnych, wystawnych uczt i czarownictwa. Dzięki przymierzu zawartemu z cesarzem Ottonem I uzyskuje od niego prawo do władania większą częścią Italii. Wkrótce jednak ambicje obu monarchów doprowadzają do otwartego konfliktu, który kończy się wygnaniem Jana XII.
963
Św. Atanazy zakłada Wielka Laurę, pierwszą ustabilizowana wspólnotę zakonną na górze Athos, gdzie pustelnicy osiedlali się już w V wieku. Wkrótce Athos stanie jednym z najświętszych miejsc wschodniego chrześcijaństwa.
X – XI
Ibn Sina (Avicenna,980-1037) rozwija poglądy arabskich mutazylitów ucząc o tym, że Bóg musiał zbudować świat z odwiecznej materii. Obdarzona wolna wolą dusza człowieka pochodzi z ogólnoludzkiego ducha, do którego wraca też po śmierci.
984 – 985
Kolejny papież Bonifacy VII, każe zamordować swoich poprzedników Benedykta VI (973-974) i Jana XIV (983-984). Tyran Rzymu. Ginie w wyniku buntu ludności, a jego okaleczone zwłoki są włóczone po ulicach.
996 – 999
Grzegorz V, pierwszy papież z Niemiec. Sojusznik i kuzyn cesarza Ottona III. Początkowo wygnany przez buntowników, którzy wybierają antypapieża Jana XVI (997-998). Jan po powrocie cesarskiej armii ucieka, ale władca Kompanii każe go pozbawić oczu, języka, nosa i uszu. Po formalnym odwołaniu go z urzędu, Jan obwożony jest po Rzymie na ośle. Umiera zamknięty w klasztorze.
999 – 1003
Papieżem – Sylwester II. Przez współczesnych oskarżany o to, że tron papieski uzyskał dzięki paktowi z Szatanem.
1000
Papież ustala dogmat o czyśćcu, w którym maja przebywać dusze oczekujące na wejście do nieba. Dzięki temu kler może odprawiać msze za dusze zmarłych, aby skrócić to oczekiwanie w zaświatach, a na ziemi pobierać odpowiednie opłaty za usługę.
XI
W Kijowie powstaje najświętsza pustelnia – klasztor Rusi, Peczerska Ławra. W miękkim brzegu Dniepru kolejni mnisi ryją dla siebie podziemne schronienia, a nawet podziemną cerkiew. Potem na miejscu są grzebani, a ich następcy dodają nowe korytarze i cele mieszkalne.
XI
Św. Anzelm z Besate (1033-1109) zaczyna tworzyć filozofię scholastyczną (od łacińskiego schola – „szkoła”) typową dla chrześcijańskiej Europy. Nie poszukuje zrozumienia świata, ale systematyzuje i potwierdza nienaruszalne dogmaty wiary; filozof staje się, więc właściwie teologiem. Anzelm w pełni przejmuje filozofię Augustyna. Starając się uzgodnić wiarę i „dialektykę” (racjonalizm) głosi realność wszelkich idei, nawet pojęć ogólnych (jak „słowo”, „czerwień” czy „wielkość”), ponieważ istnieją one w Bogu. Na tej właśnie podstawie tworzy sławny „dowód ontologiczny” na istnienie Boga twierdząc, że wszystko w naszym świecie jest względne i potrzebuje do porównania czegoś idealnego i bezwzględnego, czyli Boga.
XI – XV
Legendarni święci ruskiej cerkwi (kościoła): Joann, Wasilij, Awraamij i inni.
1014
Biskup Burchard z Worms zestawia Decretum collectarium, najważniejszy w tym czasie zbiór praw w Niemczech, który stanie się jednym z kamieni milowych w tworzeniu europejskiego prawa średniowiecznego. Przewiduje on bezwzględną przewagę duchowieństwa nad resztą społeczeństwa, wyłączając księży spod jurysdykcji państwowej.
1020
Papież Benedykt VIII prosi cesarza Henryka II o zbrojne usunięcie Bizantyjczyków z południowej Italii, ponieważ zagrażają niezależności papiestwa. Militarna akcja z 1021 roku przynosi spodziewany efekt; jej rezultaty zostaną ostatecznie potwierdzone przez postanowienia synodu w Pawii (1022).
1032 – 1044
Trzykrotnie – z przerwami (1032-1044,1045, 1047-1048) – panowanie papieża Benedykta IX. Wsławił się niebywałą rozrzutnością, a kiedy już roztrwonił wszystko, odsprzedał nawet na pewien czas (1045-1046) swój urząd papieski Grzegorzowi VI.
1054
Następuje ostateczne zerwanie stosunków papieskiego Rzymu z Konstantynopolem za patriarchy Cerulariusza. W oficjalnej historiografii katolickiej nosi ono nazwę „schizmy wschodniej” sugerując oderwanie się prawosławia od katolicyzmu. W istocie jednak patriarcha Konstantynopola nigdy nie podlegał papieżowi, a prawosławie zachowało więcej wspólnego z najwcześniejszymi gminami chrześcijan niż Kościół katolicki (na przykład kolegialność biskupów, a nie hierarchia, nieobowiązkowy celibat duchownych, luźna organizacja zakonów zamiast surowego drylu, dogmaty ustalane tylko do VII wieku). To raczej katolicyzm zmienia pierwotne chrześcijaństwo i odrzuca władzę cesarza bizantyjskiego rezydującego przecież na wschodzie, w Konstantynopolu.
1073 – 1085
Pontyfikat papieża Grzegorza VII. Dążąc do panowania nad Europą zaczyna walkę z Cesarstwem Niemieckim (1076). Uzasadnia swoja ambicje polityczne fałszowanymi, „odkrywanymi” dokumentami, które maja rzekomo pochodzić z pierwszych wieków chrześcijaństwa. Na podstawie tych sfabrykowanych tekstów „z czasów św. Piotra” próbuje narzucić celibat duchowieństwu katolickiemu, przy czym sam słynie z licznych stosunków z kochankami i gorącego romansu z toskańska hrabiną – Matyldą. Twierdzi, że nikt nie może krytykować ani sądzić papieża – sam uważa się za świętego – natomiast uzurpuje sobie prawo pozbawiania tronu cesarza i królów. Centrum ideologicznym papiestwa staje się klasztor w Cluny we Francji. Wielką potęgę – jako narzędzie papieża – osiąga zakon cystersów założony przez Roberta z Molesme (do XIII wieku najbogatszy zakon Europy).
1084 – 1085
Walcząc z cesarzem Henrykiem IV o dominację w Europie papież Grzegorz VII zmusza go do sławnego ukorzenia się w Canossie (1084). Ale już rok później jest świadkiem zdobycia Rzymu przez cesarza będąc samemu zamkniętym w Zamku Świętego Anioła. Wzywa wtedy na pomoc Normanów i ich muzułmańskich sojuszników z południa Italii, ale ci, choć cesarza wygnali, biorą do niewoli papieża i odsyłają go do Salerno. W 1091 roku rodził się św. Bernard (zmarł 1153), twórca mistyki, emocjonalnego, irracjonalnego podejścia do Boga. W 1096 roku urodził się Niemiec Hugon od św. Wiktora (zmarły 1141), który próbuje połączyć i uzgodnić poznanie racjonalne („dialektykę”) i mistykę.
XI – XII
Szczyt sporu o uniwersalia, zapoczątkowanego przez Anzelma głoszącego realność pojęć ogólnych (uniwersaliów) istniejących w Bogu. Jego „dowód ontologiczny” szybko zostaje skrytykowany przez nominalistów (od łacińskiego nomen – „nazwa”) twierdzących, że słowa i wszelkie pojęcia są wytworami rozumu i nie istnieją poza nim, a zatem zaprzeczających realności platońskich idei, zwłaszcza pojęć ogólnych. Skrajnym nominalistą, jest Francuz Roscelin (1050-1120), który odrzuca wszystko oprócz realnych rzeczy i dochodzi nawet do uznania trzech odrębnych bogów chrześcijańskiej Świętej Trójcy. W XII wieku nastąpi ograniczone odrodzenie niezależnej filozofii w szkole klasztornej w Chartres (Francja): tłumaczenie dzieł arabskich, nawrót do platonizmu, racjonalizm i empiryzm, badania przyrodnicze i humanistyczne. Działają tam tacy myśliciele, jak: Bernard z Chartres (zmarły około 1130), Gilbert de la Porree (około 1070-1154), Wilhelm z Conches (1080-1145) i Anglik John z Salisbury (około 1120-około 1180) Na przełomie XI – XII wieku miała rządzić legendarna papieżyca Joanna – kobieta przebrana za mnicha. Oszustwo podobno odkryto, kiedy urodziła dziecko na oczach tłumu podczas procesji w pobliżu Koloseum. Zginęła ponoć ukamienowana na miejscu. Opowieści o tym dawał wiarę nie tylko prosty lud, ale nawet kler, ponieważ w katedrze w Sienie w roku 1400 została wymieniona jako papież, a jeszcze w XV wieku nigdy nie odprawiano procesji w miejscu domniemanej śmierci papieżycy. W istocie jednak to protestanci dla ośmieszenia papiestwa rozpowszechnili tę legendę w XVI i XVII wieku. Lata 1096 – 1270 to okres Wypraw Krzyżowych. Ciągnący do Palestyny na „świętą wojnę” z muzułmanami otrzymuj
