Szok kulturowy

Imigracja nie jest wyjazdem turystycznym ani jednorazowym wydarzeniem, lecz jest zmianą kulturową. Pozwala ona na dostrzeżenie kultury, zarówno własnej jak i obcej. Imigracja stwarza sytuację kontrastu. Większość ludzi mniej lub bardziej świadomie, uważa własne wartości i normy kulturowe wyuczone w dzieciństwie za uniwersalne, oczywiste i naturalne. Tymczasem, zachowując się zgodnie z własną kulturą, imigranci mogą spotkać się z niezrozumieniem, a nawet niechętnymi postawami nowego otoczenia.

Przystosowanie do nowego otoczenia wymaga ciekawości świata, tolerancji różnic i otwartości na odmienność. Przystosowanie jest procesem długotrwałym i bardzo trudnym, ponieważ nie tylko poszerza nasze horyzonty, ale przede wszystkim zmusza do dokonywania wyborów , które wartości i normy chce się zachować, a jakie chce się zmienić, jakie normy, zachowania chce się przyjąć za własne. Proces ten zwany akulturacją może pozwolić na integrację z nowym społeczeństwem oraz zachowanie kultury własnej.

Różne mogą być przyczyny wyjazdów: lepsze perspektywy zarobkowe, podjęcie studiów, przyjazd do rodziny, małżeństwo z obcokrajowcem. Decyzje o wyjeździe powinna mieć charakter przemyślany, ale zdarza się że decyzja o wyjeździe jest spontaniczna, nie przemyślana; ludzie kierują się bowiem wizją poprawiania swojej sytuacji materialnej lub będąc zakochani kierują się głosem serca.

Imigranci dokonują wyboru(świadomie lub nie) co do stopnia zachowania własnej identyczności kulturowej oraz zakresu kontaktów ze społeczeństwem przyjmującym. Imigrant nie jest jedynym aktorem procesu adaptacji. Trzeba podkreślić, że akulturacja nie wynika z jednorazowej decyzji, lecz szeregu doświadczeń w kraju imigracji, jak i przeszłych doświadczeń w kraju rodzinnym. Sposób akulturacji w dużej mierze zależy od stosunku do własnej tożsamości kulturowej i przejawianej chęci do częstości i zakresu relacji z nowym otoczeniem kulturowym. Akulturacja jest zatem procesem mającym różne formy właśnie ze względu na stosunki z dawnym i nowym krajem oraz dystans między kulturami.

Imigranci przyjeżdżający do nowego kraju przechodzą tzw. szok kulturowy. Jest to pięciostopniowy proces edukacyjno-rozwojowy mogący mieć negatywne bądź pozytywne- dla procesu akulturacji –konsekwencje. Przejście tego procesu umożliwia wypracowanie dwu- lub wielokulturowej tożsamości, a co za tym idzie zdolności dobrego funkcjonowania w kilku kulturach.

Model „szoku kulturowego” i jego fazy
Pojęcie szoku kulturowego to pojęcie wprowadzone przez antropologa Kalvero Oberga w 1954 roku. Oberg rozumiał pod tym pojęciem zaburzenie funkcjonowania psychosomatycznego wywołane przedłużającym się kontaktem z odmienną, nieznaną kulturą, dostrzeżeniem istotnych różnic funkcjonowania we własnej i nowej kulturze. Sytuacji tej towarzyszy stan lęku i dezorientacji wynikający z nieznajomości zachowań i oczekiwań nowego środowiska kulturowego. Znane sytuacje nabierają innego znaczenia, nie występują zrozumiałe kody postępowania. Doświadczenie to ma charakter nagły, przykry i w bardzo niekorzystny sposób zmienia obraz własny osoby, która go doświadcza.

Oberg charakteryzuje szok kulturowy w sposób następujący:
- Jest to sytuacja wywołująca napięcie wynikające z konieczności psychologicznej adaptacji do nowego środowiska;
-Sytuacji tej towarzysz poczucie straty rodziny, roli społecznej, własności;
-Jednostka odrzuca nową kulturę i jest przez nią odrzucana;
-Występuje zachwianie w rozumieniu własnej roli, oczekiwań, odczuć i tożsamości;
-Pojawia się poczucie lęku i dezorientacji;
-Następuje niemożność działania i poczucie bezradności.

W tym ujęciu szok kulturowy jest traktowany jako reakcja patologiczna, forma kryzysu spowodowanego znalezieniem się w nowym nieznanym środowisku.
Próbę wyodrębnienia czynników indywidualnych i środowiskowych pozwalających na przewidzenie szoku kulturowego podjął Pedersen. Jego zdaniem sytuacja sprzyja wystąpieniu szoku kulturowego gdy nie występują w niej lub nabierają innego znaczenia znane jednostce sygnały informujące o wyborze odpowiedniego zachowania. Konsekwencją jest konieczność zmiany przez jednostkę skali wartości, gdyż to co było przez nią uznawane za wartościowe, nie jest tak traktowane przez nowe otoczenie. Konsekwencją jest brak satysfakcji z wymogów i reguł nowej sytuacji Drugie ze wspólczesnych podejść reprezentuje Adler. Według jego modelu, szok kulturowy jest traktowany jako pięciostopniowy proces edukacyjno-rozwojowy mogący mieć zarówno negatywne jak i pozytwne konsekwencje. Zdaniem Adlera przejście przez etn proces jest związane z możliwością wypracowania tożsamości dwu- lub wielokulturowej a w konsekwencji możliwości satysfakcjonującego funkcjonowania w więcej niż jednym kontekście kulturowym.

Fazy szoku kulturowego według modelu Adlera:

Faza turystyczna- początkowy okres pobytu w obcym kraju, różnice traktowane są jako coś pozytywnego i ciekawego oraz interpretowane są poprzez pryzmat własnej kultury. Głębsze rozbieżności kulturowe pozostają niezauważone.

Druga faza- różnice kulturowe stają się wyraźniejsze, a co za tym idzie trudne zarówno do zrozumienia, jak i do przewidzenia. Poczucie utraty zdolności rozumienia znanych sygnałów kulturowych i tworzenia w oparciu o nie własnych oczekiwań prowadzi do dezorientacji i napięcia. Niemożność przewidzenia wymagań otoczenia w stosunku do jednostki prowadzi do poczucia winy nieadekwatności. Taki stan może wywołać depresję i tendencję do wycofywania się z kontaktów społecznych(zarówno w obrębie nowego jak i własnego kręgu kulturowego). Osoby przechodzące tę fazę utraciwszy stary system oparcia, nie potrafią jednocześnie stworzyć go w nowym otoczeniu społecznym. Doprowadzić to może do poczucia bezradności, apatii oraz izolacji. Jest to najbardziej bolesny etap szoku kulturowego.

Trzecia faza-jest bardzo trudna do wyodrębnienia, jest ona początkiem „powrotu do zdrowia”. Nie występuje tu już samobwinianie się jednostki, pojawia się natomiast obwinianie reprezentantów nowej kultury za nieadekwatności. Uczucia, jakie towarzyszą temu stanowi to: złość, wrogość i odrzucenie nowej kultury. W fazie tej nowa kultura jawi się jako ta zła, a stara jako dobra. Wielu emigrantów znajdujących się w tej fazie idealizuje swoją ojczyznę. Ten stan skierowanej do otoczenia agresji stanowi po początku reintegracji jednostki.

Czwarta faza- pozwala na ponowną ocenę obu kultur i znalezienie pozytywnych i negatywnych elementów zarówno w kulturze ojczystej jak i nowej. Potrzeba obrony zanika, gdyż kultura przyjmująca traktowana jest jako mniej wroga. Pojawienie się nowego rodzaju wrażliwości w tej fazie umożliwia kształtowanie się potrzebnych umiejętności i lepszego zrozumienia kultury oraz siebie w obecnym otoczeniu, a co za tym idzie, wzrasta poczucie bezpieczeństwa jednostki, adekwatności i pewności siebie. Osoba przechodząca czwartą fazę procesu adaptacji do nowego środowiska ma już wgląd w funkcjonowanie nowej kultury, choć nie posiada jeszcze umiejętności adekwatnego kulturowo działania we wzsystkich sytuacjach.

Piąta faza-następuje uformowanie się identyczności dwu- lub wielokulturowej. Proces formowania się nowej tożsamości Adler nazwał „doświadczeniem przejścia”, odkrywaniem swojego ‘Ja” w kontekście z innymi kulturami. Jednostka czuje się tak samo akceptowana i kompetentna w obu kulturach oraz ma poczucie przynależności do obu kontekstów społeczno-kulturowych. Nowa kultura zostaje zinternalizowana. Rezultatem tej formy jest wyzbycie się etnocentryzmu i zaakceptowanie relatywizmu kulturowego.